نوآوران آنلاین- ژورنالیسم علم به‌عنوان موضوعی که دغدغه بسیاری از فعالان حوزه ارتباطات و رسانه، بازتعریف دقیق و شفاف آن به جهت مورد استفاده قرار گرفتن توسط جامعه خبری است می‌تواند به مثابه تیغ جراحی باشد که پیش و پس از هر رخداد، اتفاق یا انتشار خبری به بررسی و موشکافی دقیق آن پرداخته و به دو عنصر «چرایی و چگونگی» آن پاسخ دهد.
در همین زمینه گفتگوی تفصیلی با اکبر نصراللهی رئیس دانشکده علوم ارتباطات و مطالعات رسانه دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی داشتیم که وی ضمن تعریف ژورنالیسم علم، به چالش‌ها و مشکلات این حوزه پرداخت و مسیر تحقق خبرنگاری علمی در کشور را سخت ولی شدنی دانست.
بخش دوم گفتگوی خبرگزاری آنا با دکتر اکبر نصراللهی را می‌خوانید:
حوزه فعالیت ژورنالیسم علم تا کجا وسعت دارد؟
تمرکز کار روزنامه‌نگاری علم به‌لحاظ منطقه فعالیت، حوزه‌های دانشگاهی، مراکز آموزشی و تحقیقاتی است اما به این مناطق و حوزه ها خلاصه و محدود نمی‌شود بلکه روزنامه نگار علم به موضوعات دیگر مثل اقتصادی، سیاسی، اجتماعی به‌صورت متفاوت، عمیق، تحلیلی، فرآیندی و دوطرفه، کارشناسی و راه حل محور می‌پردازد. ژورنالیسم علم بر جریان علم، بر روند علم و بر روند کارهای مراکز آموزشی و تحقیقاتی نظارت می‌کند و درعین‌حال خبرنگار حوزه علم، مطالبه و نیازهای علمی و تحقیقاتی جامعه، نظام و کشور را شناسایی کرده و بر آنها اشراف دارد و آنها را به مراکز تحقیقاتی منتقل می‌کند؛ بنابراین فعالیت روزنامه‌نگار علم، به مراکز پژوهشی محدود نیست بلکه در حوزه‌های سیاسی، ورزشی، مذهبی، اجتماعی و ... هم وارد می‌شود اما با نگاهی متفاوت، با رویکرد متفاوت، با تولید متفاوت و با بسته بندی و نوع ارائه متفاوت.
بنابراین بازهم تأکید می‌کنم که روزنامه‌نگار علم هیچ تفاوتی با سایر انواع روزنامه‌نگاری ندارد و به‌لحاظ ارزش‌های خبری، عناصر خبری، روند فعالیت‌ها همانند دیگر شاخه‌های روزنامه‌نگاری است اما تفاوت‌هایش در نوع رویکرد، در کیفی بودن، در روندی بودن، در تعاملی بودن و به‌لحاظ موضوعی تمرکزش بر بخش‌های دانشگاهی، علمی، پژوهشی و آموزشی است اما به آن‌جا محدود نیست. به‌لحاظ محتوا هم روزنامه‌نگاری که در حوزه علم است به عمق توجه دارد، به سطح توجه ندارد. درواقع نگاهش تحلیلی ، فرآیند محود و راه حل محور است، یعنی می‌خواهد به مخاطب کمک کرده تا فهم مخاطب را در موضوعات مختلف تسهیل و تسریع بکند.
در واقع این‌طور میتوان گفت که ژورنالیسم علم از زاویه‌ای به خبر نگاه می‌کند که کمتر روزنامه‌نگاری به آن ورود می‌کند؟
بله. تفاوت دیگر روزنامه‌نگاری علم با سایر انواع روزنامه‌نگاری این است، که خبرنگار آن نگاه تک‌بعدی به موضوع و عناصر و ارزش‌های خبری ندارد یعنی فقط به سمت کسانی که شهرت دارند و مسئول هستند گرایش ندارد؛ بلکه مطالبات مردم، نیازهای کشور، چالش‌ها و مسائل راهبردی کشور و مردم را شناسایی کرده و به آنها می‌پردازد تا اگر به هر دلیلی محققان و مسئولان آنها را ندیده‌اند، ببینند و به آنها توجه کنند. از سوی دیگر نگاه مسئولان، کارشناسان، متخصصان و درواقع فعالان و کنشگران حوزه‌های علمی را منعکس می‌کند. بنابراین تریبونی است برای کارشناسان مستقل، درعین‌حال که تریبونی است برای کنشگران فعال و رسمی مراکز آموزشی، پژوهشی و دانشگاهی است و همچنین تریبونی برای متولیان آموزش و پژوهش دولتی و حکومتی هستند. نکته دیگر این‌که نگاهش تحقیقی است یعنی نمی‌شود کسی روزنامه‌نگار علم باشد، در حوزه علمی فعالیت بکند ولی نگاه تحقیقی، فرآیندی، تعاملی و کیفی نداشته باشد.
در ژورنالیسم علم داده‌ها و آمار چه جایگاهی دارد و به دنبال طرح موضوع است یا راه‌حل؟
نگاهی که روزنامه‌نگار فعال در حوزه علم دارد، این است که از داده‌ها و اطلاعات همه مراکز علمی چه در داخل و چه در خارج، چه رسمی و چه غیررسمی استفاده کند و با مشاهدات و تعاملی که با بخش‌های مختلف دارد، آن موضوعات و چالش‌ها را شناسایی، راستی آزمایی و آنها را برجسته کند و با طرح مشکلات به دنبال ارائه راه‌حل است؛ یعنی روزنامه‌نگار علم کسی نیست که فقط موفقیت‌ها و نتایجی را که کنشگران حوزه علم یک‌طرفه منتشر می‌کنند، بگوید بلکه در کنار این‌که حتماً باید موفقیت‌ها و نتایج علمی را کشف کرده و در بهترین قالب و ساده‌ترین شکل منتشر کند درعین‌حال مشکلات این حوزه را هم کشف کرده و بیان کند حتی اگر متولیان رسمی دانشگاهی و آموزشی نخواهند این مشکلات منعکس شود.
ژورنالیسم علم در کنار طرح مشکلات در حوزه‌های مختلف از جمله در حوزه‌های پژوهشی و آموزشی و دانشگاهی، مشکلات حوزه‌های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی را هم طرح می‌کند و راهکار ارائه می‌دهد، نه این‌که خودش راهکار ارائه دهد بلکه می‌رود سراغ کارشناسان مختلف و راهکار خروج از این مشکلات را می‌دهد.
می‌شود در این خصوص مثال واضحی بزنید؟
بله مثلاً در موضوع آلودگی هوا در فصل زمستان، روزانه اخبار زیادی منتشر می‌شود ولی ژورنالیست علم علاوه بر انتشار این اخبار اولاً به سابقه آن اشراف دارد و مشخص می‌کند از چه زمانی شروع شده، است؟ ثانیاً تحقیق می‌کند که چرا به این وضع دچار شدیم و ثالثاً اگر وضع همین‌طوری ادامه پیدا کند به کجا می‌رسیم؟ و درنهایت برای حل مشکل چه باید کرد؟ پس ژورنالیسم علم در حوزه آلودگی هوا هم توصیف دقیقی از وضع موجود آلودگی هوا ارائه می‌دهد هم به گذشته توجه دارد تا به چرایی وضع موجود برسد . هم پیش‌بینی می‌کند اگر وضع به همین شکل ادامه یابد در آینده با چه چالش های جدید مواجهه خواهیم شد و در نهایت، مداخله می‌کند و از منظر کارشناسی می‌گوید که چه باید کرد تا مخاطرات موجود به بحران تبدیل نشود. در عین حال روزنامه نگاری علم در مورد این موضوع خاص مشخص می‌کند آلودگی هوا به شهرهای بزرگ ایران محدود نیست و قبل از ایران، شهرهای کشورهای پیشرفته مثل لندن، برزیلیا ،نیویورک و.. هم دچار آلودگی هوا بودند، و تشریح می‌کند اکنون آنها چه وضعیتی دارند، چه کردند که آلودگی هوای‌شان رفع شد؛ ما هم چه باید بکنیم تا از این مخاطره، بحران و مشکل خلاص شویم.
یعنی ژورنالیسم علم می‌تواند هم بیم دهد و هم امید؟
بله همین‌گونه است؛ وقتی گفته شود آلودگی فقط هوا فقط برای تهران نیست و کشورهای پیشرفته هم درگیر آن بودند اما با اقداماتی بر مشکلات شان فایق آمده اند، میتوان امید را به مردم منتقل کرد که مشکلات شهراهای آلوده ایران هم قابل حل است ، درواقع بیم و امید با همدیگر است.
مثالی دیگری بزنم در خصوص تحریم‌ها؛ بخشی از مشکلات اقتصادی که اکنون با آن دست‌به‌گریبان هستیم، نتیجه تحریم‌های ظالمانه آمریکاست؛ اما چرا روزنامه‌نگاران نمی‌گویند که تحریم‌ها می‌تواند برای ایران فرصت باشد ؟ چرا نمی‌گویند ما قبل‌تر هم تحریم داشتیم و جمهوری اسلامی و مردم با مقاومت تحریم‌ها را با موفقیت پشت‌سر گذرانده‌اند؟
با این تعریفی که گفته شد یعنی ژورنالیسم علم باید در حوزه‌های خبری خودش کارشناس باشد؟
تردیدی نیست خبرنگار باید در مورد موضوعات و مسائل حوزه کاری‌اش کارشناس باشد اما به مفهوم این نیست که به لحاظ تکنیکی مثل کارشناسان همان حوزه عمل کند ؛ مثلاً در خصوص سیلی که ابتدای امسال بخش عظیمی از کشور را درگیر خودش کرده است، انتظار نبوده است خبرنگار کارشناس هواشناسی یا زلزله‌شناس شود ولی انتظار داشتیم خبرنگار با تسلط بر اطلاعات مربوط به سیل و هواشناسی و اشراف بر عملکرد مسئولان و نیازهای مردم، مسئولان این حوزه را به چالش بکشد که چرا وقایع پیش‌بینی‌پذیر ، بموقع پیش بینی و اقدامات لازم انجام نشده است؟ البته روزنامه‌نگار علم وظیفه‌اش این است که در این حوزه‌ها هم از مسئولان مطالبه و هم مردم را آگاه کند . در بحث روزنامه‌نگار علم، آموزش مطرح است؛ یعنی قبل از این‌که اتفاقی بیفتد، در حوزه‌هایی که برای مردم چالش است، برای حوزه آموزش عالی، برای مدارس، برای دانشگاه‌ها، برای جنگل، برای محیط‌زیست، برای اقتصاد، درواقع به مردم آگاهی و آموزش می‌دهد که در موقعیت‌های مختلف چگونه تصمیم بهتری بگیرند و اقدام مناسب‌تری انجام دهند.
در مورد سیل روزنامه‌نگار حوزه عمومی ممکن است منتظر شود سیل بیاید، و در مورد منطقه سیل ، میزان تلفات و خسارت‌ها اطلاع‌رسانی کند ولی روزنامه‌نگار علم به چرایی می‌پردازد، چرا سیل اتفاق افتاده است؟ چرا تلفات زیاد شده است؟ چرا خسارت زیاد شده است و اگر سیل دیگری با همین شدت و با همین قدرت یا بیشتر از این بیاید، چه کنیم که کشور آسیب کمتری ببیند؟
در حوزه‌های سیاسی در سال جاری انتخابات مجلس را پیش رو داریم. در سال ۱۴۰۰ هم انتخابات ریاست جمهوری را داریم. روزنامه‌نگار علم کارش محدود به مراکز علمی نیست، در حوزه‌های سیاسی وارد می‌شود، تحلیل مردم از اهمیت انتخابات را بالا می‌برد و به مردم کمک می‌کند که بهتر تصمیم بگیرند. درگیر احساسات و هیجانات و جناح‌های سیاسی نشوند، بلکه منافع مردم و منافع ملی و نظام و کشور را بر سایر منافع سیاسی و گروهی و جناحی ترجیح می‌دهد. روزنامه‌نگار علم منتظر نمی‌ماند که فقط اخبار انتخابات را در روز انتخابات و یکی دو روز قبل و بعدش پوشش دهد بلکه نتایج آن را هم تحلیل و در مورد رفتار مردم بحث می‌کند .
الآن فضای مجازی و بعضاً رسانه ملی ناخودآگاه روی ذائقه مخاطب تأثیر گذاشته است و مخاطب فقط اخبار یک‌خطی و کوتاه را می‌پسندد و شاید گزارش تحلیلی ۲ هزار کلمه‌ای دیگر آن جذابیت‌ها را برای مخاطب ندارد و سراغش نمی‌آید. پیوند این دو را چگونه می‌توانیم در رسانه برقرار کنیم؟
درست می‌گویید، مخاطب مطالب طولانی را نمی‌خواند اما این مشکل مخاطب نیست، مشکل رسانه هاست که نمی توانند مطالب را در صورت ضرروت لقمه‌ای، ساندویچی، جذاب، جالب، ممتد، مستمر و هوشمندانه به مخاطب انتقال دهند. هنر روزنامه‌نگار علم در این است که مطالب علمی و تحلیلی بسیار عمیق و بسیار راهبردی را در بسته‌بندی کوتاه و جذاب، متناسب با ذائقه مخاطب و سطح سواد مخاطب، منتشر کند. طبیعی است که مردم در همه شرایط و در مورد همه موضوعات حوصله شنیدن، دیدن و خواندن مطالب مفصل و طولانی را ندارند. روزنامه‌نگار باید از ظرفیت‌های مختلف رسانه‌ای استفاده و مطالب را خیلی کوتاه و جذاب و متناسب با نیاز مخاطبان و اهمیت موضوع به‌صورت کوتاه یا مفصل منتشر کند؛ ظرفیت رسانه‌ها هم فقط محدود به خبر نیست بلکه ظرفیت‌های مختلف و متنوعی دارند که بخشی از آنها ظرفیت‌ها خبر است
خبرنگار علمی باید در موضوعات راهبردی مثل اصل ۴۴ قانون اساسی و بندهای مختلفی که مقام معظم رهبری در اجرای آن ابلاغ کرده بپرسد و پیگیری کند سرنوشت آن چه شده و به کجا رسیده است ؟ طرح پایش که توسط دکتر طهرانچی رئیس دانشگاه آزاد اسلامی مطرح شده و بسیار مهم است و می‌خواهد پژوهش‌ها، پایان‌نامه‌ها و کارهایی را که در حوزه دانشگاه انجام می‌شود، مرتبط با چالش‌ها و مسائل کشور باشد و حوزه‌های مهم شناسایی شود، به کجا رسید؟ صداوسیما چقدر از ظرفیت های متنوع و گسترده خود استفاده و به این موضوعات پرداخته است ؟ به نظر من ضرورت دارد بخشی از این موضوعات مهم در قالب و ظرفیت خبری و بخش های دیگر در قالب فیلم، سریال، برنامه‌های گفتگومحور در صدا و سیما و در قالب سرمقاله ، یدداشت ، گزارش و سایر قالب‌ها در مطبوعات منتشر و پیگیری شود.
مقام معظم رهبری در بیانیه گام دوم به‌صراحت گفتند که ما در محاصره تبلیغاتی هستیم و جوانان در شکستن این محاصره تبلیغاتی پیشگام شوند. سؤال مهم این است کدام رسانه بخش‌های مختلف بیانیه را متناسب با اهمیت آن تشریح و تحلیل و مطالبات به حق درج شده در آن را پیگیری کرده‌اند؟ رسانه‌ها سرویس ها و حوزه های مختلفی دارند ؛ ضروری است بخش های اقتصادی، سیاسی، اجتماعی ، فرهنگی به محورهای اقتصادی ،سیاسی اجتماعی و ،فرهنگی بیانیه گام دوم بپردازند. سرویس‌های رسانه هم به بحث رسانه‌ای بپردازند، بررسی و مطرح کنند چرا کشور در محاصره رسانه‌ای قرار گرفته است؟ چه غفلت ای در این حوزه‌های شده است؟ آرایش رسانه‌ای موجود در حوزه رسانه‌های فارسی‌زبان و رسانه بین‌الملل چه است؟ چه کنیم که از این محاصره خلاص شویم؟ چه تاکتیک‌ها، اصول و آرایشی رسانه ای باید اتخاذ و سازماندهی شود تا کشور از این محاصره خارج شود؟
بررسی‌ها نشان می‌دهد به دلیل این‌که رویکرد رسانه‌ها، مسئولانه و مبتنی بر روزنامه‌نگاری علم نیست، بیانیه مهم گام دوم بیشتر در قالب و ظرفیت خبری کار و در مورد آن رفع تکلیف شده است.
به دانشگاه آزاد اسلامی اشاره داشتید، این نهاد علمی چه رویکردی در خصوص نگاه علمی به موضوعات خبری داشته است؟
دانشگاه آزاد اسلامی در دوره مسئولیت دکتر ولایتی به موضوعات راهبردی نگاه و حمایت ویژه‌ای شده است و با همین حمایت‌ها بویژه راهنمایی‌هایی دکتر طهرانچی و دکتر آقامیری اولین کرسی آزاداندیشی رسانه‌ای در دانشکده علوم ارتباطات و مطالعات رسانه برگزار و موضوعاتی مثل محورهای رسانه‌ای گام دوم و مسئولیت رسانه‌ها، مدیریت بحران سیل با تأکید بر نقش رسانه‌ها، رسانه‌ها و نام‌گذاری سال، نئولیبرالیسم و اقتصاد سینما، خشم و هیاهو؛ رسانه‌ها و هولیگالیسم در ورزشگاه‌ها با حضور کارشناسان رسانه و استادان دانشگاه برگزار شده است. موضوع اولین کرسی ازاد اندیشی رسانه‌ای مسئولیت رسانه ها در بیانیه گام دوم بوده است. با وجود این اقدامات خوب و ماندگار رسانه‌ها یا با رویکرد روزنامه‌نگاری علم به این موضوعات و تحولات توجه نکرده‌اند و یا این‌که حتی در قالب خبری و در حد یک رویداد آن را پوشش نداده‌اند؛ این‌که می‌گویم رسانه‌ها در موضوعات راهبردی غفلت می‌کنند و یا جریان‌ساز و هم‌افزا نیستند این‌جا خودش را نشان می‌دهد؛ متأسفانه رسانه‌های مهم مثل صداوسیما آن را پوشش نداده است.
منبع: خبرگزاری آنا