نوآوران آنلاین- کاهش نرخ زاد ولد به معنی آن است که در پایان قرن حاضر، تقریباً تمامی کشورها با کاهش جمعیت مواجه خواهند شد. در این میان، جمعیت ۲۳ کشور - از جمله اسپانیا و ژاپن - تا پایان قرن به نصف کاهش خواهد یافت. میانگین سن نیز در تمامی کشورها به شکلی قابل توجه بالا خواهد رفت، به نحوی که شمار کسانی که به ۸۰ سالگی پا می‌گذارند، تقریباً به همان اندازه نوزادانی خواهد بود که متولد می‌شوند.
چه عاملی در کار است؟
در اصطلاح جمعیت شناسی، نرخ زاد و ولد به معنی متوسط تعداد فرزندانی است که یک زن در طول عمر خود متولد می کند و این نرخ در حال کاهش است. اگر این نرخ به زیر ۲/۱ کاهش یابد، جمعیت رو به کاهش می‌گذارد. در سال ۱۹۵۰، انتظار می‌رفت که هر زن به طور متوسط در طول عمر خود ۴/۷ فرزند داشته باشد. پژوهشگران مؤسسه مطالعات بهداشت سنجی وابسته به دانشگاه واشنگتن در آمریکا در گزارشی که در نشریه علمی “لانست” منتشر شده است نشان داده‌اند که این نرخ تا سال ۹۷۰ نصف شده و به ۲/۴ کاهش یافته بود و با ادامه همین روند، در سال ۲۱۰۰ به زیر ۱ تنزل خواهد کرد. نتیجه این که پژوهشگران انتظار دارند تا حوالی سال ۲۰۶۴، جمعیت جهان به اوج ۹/۷ میلیارد برسد و پس از آن تا پایان قرن حاضر به ۸/۸ میلیارد کاهش یابد. پروفسور “کریستوفر ماری”، پژوهشگر جمعیت‌شناسی، به بی‌بی‌سی گفته است: «این تغییری کاملاً بزرگ است و بخش عمده جهان به سوی کاهش جمعیت حرکت می‌کند. فکر کردن به این موضوع و درک اهمیت آن دشوار است، زیرا این پدیده‌ای فوق‌العاده و مستلزم تحول در سازماندهی جوامع است».
دلیل کاهش نرخ زاد ولد چیست؟
اگر چه هر وقت مشکل حاملگی مطرح است کمبود تعداد اسپرم به ذهن خطور می‌کند، اما علت کاهش زاد ولد ارتباطی به این مسأله ندارد. دلیل اصلی آن افزایش شمار زنانی است که به تحصیل و کار روی می‌آورند و هم چنین این واقعیت است که اکثر زنان امروزه به وسایل جلوگیری از حاملگی دسترسی دارند؛ در نتیجه بسیاری از زنان فرزند کمتر را ترجیح می‌دهند. از بسیاری جهات، کاهش نرخ زاد ولد یک دستاورد موفقیت آمیز بوده است.
کاهش جمعیت در کدام کشورها بیش تر است؟
پیش بینی شده است جمعیت ژاپن که در سال ۲۰۱۷ به حداکثر خود یعنی ۱۲۸ میلیون نفر رسید، تا پایان قرن حاضر به زیر ۵۳ میلیون کاهش یابد. در مورد ایتالیا، انتظار می‌رود جمعیت این کشور نیز با سقوطی شدید از ۶۱ میلیون در حال حاضر به ۲۸ میلیون در همین مدت تنزل کند. در میان ۲۳ کشوری که شاهد نصف شدن جمعیت خواهند بود- از جمله اسپانیا، پرتغال، تایلند و کره جنوبی - این کاهش در ایتالیا و ژاپن بیش از نصف است. پرفسور “کریستوفر ماری” می گوید: «این تنزلی حیرت انگیز است».
جمعیت چین که در حال حاضر پر جمعیت‌ترین کشور جهان محسوب می شود، تا چهار سال دیگر به حداکثر جمعیت خود یعنی یک میلیارد و ۴۰۰ میلیون نفر خواهد رسید و سپس رو به کاهش خواهد گذاشت و در سال ۲۱۰۰ به تقریباً نصف این رقم، یعنی ۷۳۲ میلیون خواهد رسید. انتظار می رود هند جای چین را به عنوان پر جمعیت ترین کشور جهان بگیرد. در مورد بریتانیا، پیش بینی های صورت گرفته حاکی ست جمعیت این کشور در سال ۲۰۶۳ به بالاترین رقم یعنی ۷۵ میلیون نفر خواهد رسید و سپس در سال ۲۱۰۰ به ۷۱ میلیون تنزل خواهد کرد. در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا، جمعیت کشورهای ایران، عربستان، قطر، امارات، مراکش و سوریه کاهش خواهد یافت و این کاهش در مورد بعضی از کشورها مانند امارات شدید خواهد بود. در سایر کشورها، جمعیت افزایش خواهد یافت و در برخی از آن ها، از جمله افغانستان، این افزایش چشمگیر خواهد بود.
طبق این آمار، در سناریوی به کار رفته برای تخمین‌های قبلی در این مقاله، جمعیت ایران از حدود ۸۲/۲ میلیون در سال ۲۰۱۷ به حدود ۷۰ میلیون در سال ۲۱۰۰ کاهش می‌یابد، در حالی که جمعیت افغانستان از حدود ۳۳ میلیون کنونی به نزدیک ۱۳۰ میلیون خواهد رسید. جمعیت تاجیکستان نیز از ۹ میلیون و ۲۴۰ هزار نفر به ۲۳ میلیون و ۸۰۰ هزار نفر افزایش خواهد یافت. شمار عراقی‌ها نیز از ۴۳ میلیون و ۳۰۰ هزار نفر در سال ۲۰۱۸ به بیش از ۱۰۸ میلیون در سال ۲۱۰۰ می رسد. البته گزارش پژوهشگران دانشگاه واشنگتن سناریوهای متفاوتی را در نظر گرفته که هرکدام رقم متفاوتی را می‌دهد. در مجموع، روند کاهش جمعیت یک پدیده جهانی است و از ۱۹۵ کشور جهان، نرخ زاد ولد در ۱۸۵ کشور حدی است که برای جایگزینی جمعیت و حفظ آن در سطح کنونی لازم است.
کاهش جمعیت چه اشکالی دارد؟
شاید به نظر برسد که کاهش جمعیت به نفع محیط زیست استک، زیرا جمعیت کمتر به معنی مصرف کمتر سوخت فسیلی و نیاز کم تر به جنگل زدایی به منظور تبدیل جنگل‌ها به اراضی کشاورزی است. در این مورد، پرفسور ماری معتقد است: «البته کاهش جمعیت برای محیط زیست خوب است، اما مسأله در این جاست که این کاهش با واژگونی ساختار سنی جمعیت یعنی افزایش شمار سالمندان نسبت به جوانان و تمامی عوارض منفی این تحول همراه خواهد بود». ژوهشگران می‌گویند جهان آماده کاهش شدید تعداد تولد نوزدان نیست؛ یعنی تحولی که آثاری حیرت آور بر جوامع خواهد داشت. کاهش نرخ زاد ولد به معنی آن است که در پایان قرن حاضر، تقریباً تمامی کشورها با کاهش جمعیت مواجه خواهند شد. در این میان، جمعیت ۲۳ کشور - از جمله اسپانیا و ژاپن - تا پایان قرن به نصف کاهش خواهد یافت. میانگین سن نیز در تمامی کشورها به شکلی قابل توجه بالا خواهد رفت، به نحوی که شمار کسانی که به ۸۰ سالگی پا می‌گذارند تقریباً به همان اندازه نوزادانی خواهد بود که متولد می‌شوند.
راه حل چیست؟
کشورهایی مثل بریتانیا از مهاجران برای تقویت توان کاری جمعیت استفاده کرده‌اند تا کاهش نرخ زاد ولد را جبران کند؛ اما اگر اکثر کشورهای جهان با کاهش جمعیت مواجه شوند، این راه حل نیز کار ساز نخواهد بود. پرفسور ماری می‌گوید: «راهکار کشورهای مختلف در باز گذاشتن مرزها به روی مهاجران برای رقابت با یک دیگر در جذب مهاجران هر چه بیش تر موفق نخواهد بود، زیرا نیروی کار کافی در جهان وجود ندارد». در این میان، بعضی کشورها سیاست‌هایی را برای افزایش جمعیت به کار گرفته‌اند که از جمله شامل امتیازاتی مانند مرخصی طولانی مدت برای مادران و پدران پس از تولد نوزاد و کمک مالی و شرایط بهتر کاری است، اما این ها نیز هیچ کدام جواب قطعی نداده است. البته سوئد توانسته است نرخ زاد ولد را از ۱/۷ به ۱/۹ برساند، اما کشورهای دیگر با وجود اجراء کردن سیاست‌های مختلف به نتیجه مناسب نرسیده‌اند. نرخ زاد ولد در بعضی از این کشورها بسیار پایین است. مثلاً این نرخ در سنگاپور به حدود ۱/۳ می‌رسد. پرفسور ماری می‌گوید: «بعضی ها این موضوع را به شوخی برگزار می کنند و فکر می کنند اگر وضعیت به همین شکل پیش برود، زنان تصمیم می گیرند بیشتر بچه دار شوند». او شدیداً هشدار می دهد: «اگر راه حلی یافت نکنید، ممکن است نسل بشر به تدریج و طی چند قرن منقرض شود».
مبارزه کشورهای مختلف چه شکلی دارد؟
پژوهشگران در مورد تلاش برای جلوگیری از تحصیلات و پیشرفت زنان یا محدود کردن دسترسی به وسایل پیشگیری از حاملگی هشدار داده و آن را نقض غرض خوانده اند. پرفسور “امیل وولست” معتقد است: «واکنش مساعد و مناسب به کاهش جمعیت برای بسیاری از کشورها به یک موضوع مهم در سیاستگذاری تبدیل خواهد شد؛ اما نباید در این راستا بهداشت و حقوق زنان را به مخاطره انداخت و بازیچه قرار داد».
وضع آفریقا چه خواهد شد؟
در عین حال، انتظار می‌رود جمعیت کشورهای آفریقای در مجموع تا سال ۲۱۰۰ سه برابر شده و به سه میلیارد برسد. پژوهشگران دانشگاه واشنگتن پیش بینی کرده اند نیجریه با جمعیتی حدود ۷۹۱ میلیون نفر، به دومین کشور پر جمعیت جهان تبدیل خواهد شد. پرفسور ماری می گوید: «ما در کشورهای بیشتری شاهد شهروندان آفریقایی تبار خواهیم بود و با افزایش شمار آنان در کشورهای مختلف، تحول در رویکرد جهانی نسبت به چالش نژاد پرستی، اهمیت بیش تری خواهد یافت».
چرا نرخ زاد ولد ۲/۱ چنین حساسیت برانگیز است؟
شاید فکر کنیم رقم ۲/۰ یعنی این که هر زوج دو فرزند داشته باشند، برای حفظ جمعیت جهان در سطح کنونی کفایت کند، اما حتی بهترین خدمات درمانی نیز قادر نیست تضمین کند همه نوزادانی که متولد می شوند به بلوغ و دوره کاری خواهند رسید. هم چنین به طور متوسط، تعداد نوزادان پسر اندکی بیش از نوزادان دختر است و به این ترتیب، برای جایگزینی جمعیت در کشورهای پیشرفته نرخ زاد ولد در حد ۲/۱ لازم است. کشورهای گرفتار مرگ و میر بالاتر نوزادان، به نرخ زاد ولد بالاتری نیاز دارند.
نظر کارشناسان چیست؟
پرفسور “ابراهیم ابوبکر”، استاد ‘یونیورسیتی کالج دانشگاه لندن” می گوید: «اگر حتی نیمی از این پیش بینی‌ها به تحقق بپیوندد، مهاجرت برای اکثر ملت ها یک امر لازم است و دیگر جنبه گزینه ندارد». او می‌افزاید: «برای موفقیت در این راستا، باید به مبانی سیاست جهانی بیاندیشیم، به مسائلی مانند تغییر سن کاری جمعیت که برای حفظ نسل بشر و جلوگیری از کاهش شدید آن ضرورت دارد».