شاید برای شما هم پیش آمده باشد که در حالی‌که خواب‌آلود نیستید، صرفاً با دیدن یا شنیدن خمیازه فرد دیگری، دهان‌تان بی‌اختیار باز شده و یک خمیازه عمیق کشیده‌اید. این پدیده که از آن با عنوان «خمیازه واگیردار» یاد می‌شود، نه‌تنها در میان انسان‌ها رایج است، بلکه در میان برخی حیوانات نیز دیده شده است. اما چه چیزی باعث می‌شود این واکنش به ظاهر ساده، چنین اثر اجتماعی و عصبی گسترده‌ای داشته باشد؟
مترجم: سارا فراهانی
شاید برای شما هم پیش آمده باشد که در حالی‌که خواب‌آلود نیستید، صرفاً با دیدن یا شنیدن خمیازه فرد دیگری، دهان‌تان بی‌اختیار باز شده و یک خمیازه عمیق کشیده‌اید. این پدیده که از آن با عنوان «خمیازه واگیردار» یاد می‌شود، نه‌تنها در میان انسان‌ها رایج است، بلکه در میان برخی حیوانات نیز دیده شده است. اما چه چیزی باعث می‌شود این واکنش به ظاهر ساده، چنین اثر اجتماعی و عصبی گسترده‌ای داشته باشد؟
*نورون‌های آینه‌ای؛ کلید درک همدلی و تقلید
یکی از توضیحات علمی اصلی برای خمیازه واگیردار، فعال شدن «نورون‌های آینه‌ای» در مغز است. این نورون‌ها برای نخستین بار در دهه ۱۹۹۰ توسط دانشمندان ایتالیایی کشف شدند. آنها هنگام مشاهدهٔ انجام یک عمل توسط دیگران، همان‌طور فعال می‌شوند که گویی فرد خودش در حال انجام آن عمل است. به بیان دیگر، مغز ما با دیدن رفتار دیگران، آن را «تقلید» می‌کند، حتی اگر خودمان آن کار را انجام ندهیم.
دکتر چارلز سویت، روان‌پزشک و مشاور ارشد مؤسسه لاینرهلث در اوکلاهاما، می‌گوید: «دیدن خمیازه دیگران باعث فعال شدن همین نورون‌های آینه‌ای می‌شود. به نوعی مغز شما احساس می‌کند خودش در حال خمیازه کشیدن است و بدن نیز واکنش نشان می‌دهد.»
این نورون‌ها نه تنها در خمیازه، بلکه در درک احساسات دیگران، یادگیری رفتار از طریق مشاهده، و حتی همدلی نقش مهمی دارند. خمیازه، با آن‌که ظاهراً رفتاری بی‌اهمیت به نظر می‌رسد، در واقع یکی از نمودهای پیچیده‌تر ارتباط غیرکلامی است.
*نقش آشنایی در واگیردار بودن خمیازه
مطالعات مختلف نشان داده‌اند که افراد بیشتر در برابر خمیازه کسانی واکنش نشان می‌دهند که برایشان آشنا هستند. سگ‌ها، برای مثال، زمانی که صاحب خود را در حال خمیازه کشیدن می‌بینند، احتمال بیشتری دارد که همان واکنش را از خود بروز دهند تا زمانی که همان رفتار را از فردی غریبه مشاهده کنند.
دکتر اندرو گالوپ، متخصص رفتارشناسی زیستی از دانشگاه جانز هاپکینز، این واکنش را ناشی از «سوگیری نسبت به آشناها» می‌داند. به گفته او، «ما ناخودآگاه توجه بیشتری به اعضای نزدیک گروه اجتماعی خود داریم، و این تمرکز موجب می‌شود واکنش‌هایی چون خمیازه، به‌گونه‌ای انتخابی و هدفمندتر در میان نزدیکان پخش شود.»
از این منظر، خمیازه واگیردار دیگر تنها یک پاسخ فیزیولوژیکی ساده نیست، بلکه نشانه‌ای از ارتباطات اجتماعی و پیوندهای عاطفی نیز به‌شمار می‌رود.
*کارکردهای احتمالی خمیازه از دیدگاه تکاملی
یکی از فرضیه‌های جالب درباره خاستگاه تکاملی خمیازه، نقش آن در افزایش هوشیاری گروهی است. مطالعاتی که در نشریه «روان‌شناسی تکاملی» منتشر شده‌اند، نشان می‌دهند که خمیازه می‌تواند باعث خنک شدن مغز شود. این فرایند نه تنها سطح هوشیاری را در فرد بالا می‌برد، بلکه اگر در یک گروه پخش شود، می‌تواند به افزایش هوشیاری جمعی بینجامد.
در شرایطی که گروهی از افراد نیاز به تمرکز و هشیاری دارند ـ مانند مراقبت از یکدیگر در محیطی پرخطر یا هنگام شکار در دوران باستان ـ واکنش زنجیره‌ای خمیازه‌ها ممکن است به‌عنوان یک سیگنال غیرکلامی برای هشدار و آمادگی جمعی عمل کرده باشد.
*نقش خمیازه در هم‌زمان‌سازی رفتاری
فرضیه دیگری که برخی روان‌شناسان مطرح کرده‌اند این است که خمیازه واگیردار می‌تواند نوعی «مکانیسم هم‌زمان‌ساز» برای تنظیم فعالیت‌های گروهی باشد. از آن‌جا که خمیازه اغلب با تغییر در وضعیت ذهنی از بیداری به خواب یا از خواب‌آلودگی به هوشیاری همراه است، هم‌زمانی در خمیازه کشیدن میان اعضای یک گروه می‌تواند نشانه‌ای از تغییر وضعیت گروهی باشد مثلاً آماده شدن برای خواب یا شروع فعالیت.
چنین هماهنگی رفتاری، به‌ویژه در جوامع انسانی اولیه یا در حیوانات اجتماعی، ممکن است در بقا و انسجام گروه نقش داشته باشد.
*همه افراد یکسان واکنش نشان نمی‌دهند
با وجود شیوع گسترده این پدیده، همه به یک اندازه در برابر خمیازه دیگران واکنش نشان نمی‌دهند. مطالعات نشان می‌دهند که حدود ۴۰ تا ۶۰ درصد افراد هنگام دیدن خمیازه دیگران، خودشان نیز خمیازه می‌کشند. اما آنچه جالب‌تر است، تفاوت در واکنش افراد بر اساس ویژگی‌های شخصیتی آن‌هاست.
به‌عنوان نمونه، افرادی که امتیازهای بالایی در ویژگی‌های روان‌پریش‌گونه (مانند خودمحوری، بی‌احساسی، و میل به بهره‌کشی از دیگران) دارند، معمولاً کمتر در معرض خمیازه واگیردار قرار می‌گیرند. این یافته می‌تواند مهر تأییدی بر ارتباط عمیق بین همدلی و نورون‌های آینه‌ای باشد.
*آیا خمیازه نشانه خستگی است یا زبان پنهان همدلی؟
گرچه بسیاری از ما خمیازه را به عنوان نشانه‌ای از خواب‌آلودگی یا بی‌حوصلگی می‌شناسیم، اما دکتر سویت معتقد است که این رفتار بیشتر به جنبه‌های ارتباطی ما مرتبط است تا فیزیولوژیکی صرف. او می‌گوید: «خمیازه واگیردار بیشتر یک مکانیسم ارتباطی است. راهی بی‌صدا و ناهشیار برای هم‌گام شدن ذهنی و احساسی با اطرافیانمان، حتی حیوانات خانگی.»
به گفته برخی پژوهشگران، ما با تقلید خمیازه دیگران، در واقع در حال ابراز همدلی و مشارکت در وضعیت ذهنی آنها هستیم. این واکنش ممکن است یکی از ابتدایی‌ترین شکل‌های هم‌احساسی و پیوند اجتماعی در گونه انسان باشد.
*خمیازه؛ بازتابی از ذهن اجتماعی ما
خمیازه واگیردار، برخلاف تصور عمومی، یک واکنش سطحی و بی‌اهمیت نیست. این رفتار ساده، در پس خود دنیایی پیچیده از نورون‌های آینه‌ای، پیوندهای اجتماعی، مکانیسم‌های تکاملی و الگوهای همدلی پنهان دارد. شاید دفعه بعدی که بی‌اختیار خمیازه کشیدید، بهتر بتوانید عمق این واکنش را درک کنید پاسخی خاموش، اما آکنده از معنا، به حضور و احساسات اطرافیان‌تان.
