رشد خاموش ایدز؛ زنگ خطری برای سلامت جهانی

در جهانی که ویروس‌ها یکی پس از دیگری ظهور می‌کنند و اخبار سلامت جهانی را پر می‌کنند، یک ویروس همچنان آرام، بی‌صدا و اما مداوم در حال گسترش است: ویروس HIV؛ عامل بیماری ایدز. برخلاف تصور عمومی که آن را متعلق به دهه‌های گذشته می‌دانند، ویروس HIV نه‌تنها از میان نرفته، بلکه همچنان قربانی می‌گیرد؛ آن‌هم در سکوت و بی‌خبری بسیاری از جوامع.

وقتی عددها قصه نمی‌گویند؛ زندگی با HIV فراتر از آمار
در پس هر عدد، یک چهره، یک داستان و یک قلب تپنده وجود دارد. وقتی می‌گوییم “۳۹ میلیون نفر با HIV زندگی می‌کنند”، باید لحظه‌ای مکث کنیم و تصور کنیم که آن‌ها چه می‌کشند. مردی که دیگر جرات نمی‌کند خانواده‌اش را بغل کند. زنی که وقتی بیماری‌اش را گفت، کارش را از دست داد. نوجوانی که در سکوت، قرص‌هایش را قایم می‌کند تا کسی متوجه نشود.
زندگی با HIV فقط یک ماجرای پزشکی نیست؛ یک وضعیت عمیق روانی و اجتماعی است. احساس طرد، شرم، ترس از افشا، افسردگی، انزوای اجتماعی، کاهش اعتمادبه‌نفس و از بین رفتن تصویر فرد از خودش، همه می‌توانند یک بیمار را بیشتر از خود ویروس آزار دهند.
واقعیت این است که بخش زیادی از بیماران به‌خاطر ترس از قضاوت یا طرد شدن، هرگز بیماری‌شان را فاش نمی‌کنند و همین مسأله مانعی جدی برای درمان و پیشگیری است. در بسیاری از کشورها، هنوز HIV با فساد اخلاقی یا رفتارهای “غیرقابل‌قبول” گره خورده، که خود محصول نگاه ناعادلانه و غیرانسانی به این بیماری است.

فاصله میان کشورها، فاصله میان فرصت‌ها
زندگی با HIV در پاریس، استکهلم یا سئول، بسیار متفاوت از زندگی با آن در لاگوس، کابل یا حلب است. در کشورهای توسعه‌یافته، بسیاری از بیماران با دسترسی آسان به درمان، می‌توانند زندگی‌ای تقریباً عادی داشته باشند؛ شغل، خانواده، فرزند و حتی امید به آینده.
اما در کشورهای فقیر، این ماجرا چیزی جز مبارزه روزمره با تبعیض، فقر، ناآگاهی و نبود دارو نیست. هنوز در برخی نقاط آفریقا یا آسیا، تست HIV یک تابو محسوب می‌شود. حتی در برخی جوامع، زنانی که مبتلا می‌شوند، متهم به خیانت می‌شوند، در حالی که خود قربانی‌اند.
از همه تلخ‌تر آن‌جاست که کودکان، قربانی اشتباه بزرگ‌ترها می‌شوند. نوزادانی که با HIV به دنیا می‌آیند، کودکانی که پدر یا مادرشان را از دست می‌دهند، یا جوانانی که از مدرسه اخراج می‌شوند چون مبتلا هستند.
در بسیاری از کشورها، درمان ضدویروسی گران است، مراکز تست محدودند و آموزش عمومی وجود ندارد. در چنین شرایطی، نه‌تنها درمان ممکن نیست، بلکه پیشگیری نیز به یک آرزوی دوردست تبدیل می‌شود.

تصویر کلی از شیوع جهانی HIV: آمارها چه می‌گویند؟
بر اساس آخرین گزارش‌های منتشر شده توسط سازمان جهانی بهداشت (WHO) و برنامه مشترک سازمان ملل متحد در زمینه ایدز (UNAIDS)، تا پایان سال ۲۰۲۳ حدود ۳۹ میلیون نفر در سراسر جهان با HIV زندگی می‌کردند. از این تعداد، تنها ۲۹.۸ میلیون نفر تحت درمان ضدویروسی قرار دارند، یعنی حدود ۹ میلیون نفر هنوز به درمان دسترسی ندارند یا از وضعیت خود بی‌خبرند.
در همان سال، حدود ۱.۳ میلیون نفر جدید به این ویروس مبتلا شده‌اند و بیش از ۶۳۰ هزار نفر به دلیل بیماری‌های مرتبط با ایدز جان خود را از دست داده‌اند. این آمار، تصویری تکان‌دهنده از تهدیدی خاموش را به نمایش می‌گذارد که هنوز در تار و پود جوامع انسانی حضور دارد.

راه‌های انتقال ویروس HIV: نادیده‌گرفته‌شده‌ها خطرناک‌ترند
ویروس HIV از طریق مایعات بدن (خون، منی، ترشحات واژینال و شیر مادر) منتقل می‌شود. اصلی‌ترین راه‌های انتقال عبارت‌اند از:
رابطه جنسی محافظت‌نشده
استفاده مشترک از سرنگ میان مصرف‌کنندگان مواد مخدر
انتقال از مادر به نوزاد در دوران بارداری، زایمان یا شیردهی
انتقال از طریق خون آلوده (در موارد نادر و معمولاً در کشورهایی با سیستم سلامت ضعیف)
یکی از باورهای غلط رایج این است که HIV از طریق تماس معمولی، بوسه، استفاده از حمام یا ظروف مشترک منتقل می‌شود؛ در حالی که این‌ها هیچ‌گونه نقشی در انتقال ویروس ندارند.

کدام گروه‌های سنی و جنسی بیشتر در معرض خطرند؟
بر اساس داده‌های UNAIDS، بیشترین میزان ابتلا در گروه سنی ۱۵ تا ۴۹ سال مشاهده می‌شود، یعنی دقیقا زمانی که افراد در اوج فعالیت اجتماعی، اقتصادی و جنسی خود قرار دارند. این مسأله نه‌تنها یک بحران بهداشتی، بلکه بحرانی اقتصادی و اجتماعی نیز محسوب می‌شود.
از نظر جنسیتی، در سطح جهانی، مردان کمی بیشتر در معرض ابتلا هستند، اما در نواحی جنوب صحرای آفریقا، زنان جوان (۱۵ تا ۲۴ ساله) بیش از سایرین مبتلا می‌شوند؛ به دلایل فرهنگی، اقتصادی و نابرابری‌های جنسی.

علائم HIV: بیماری‌ای که مدت‌ها خاموش می‌ماند
یکی از دلایل خطرناک بودن HIV، دوره نهفتگی یا خاموش آن است. بسیاری از افراد برای سال‌ها هیچ علائمی ندارند و حتی از وضعیت خود بی‌خبرند. این باعث می‌شود ویروس به‌راحتی در جامعه گسترش یابد. با گذشت زمان، در صورت عدم درمان، علائمی مانند:
تب‌های مکرر
کاهش وزن بدون دلیل
عرق شبانه
اسهال مزمن
بزرگ‌شدن غدد لنفاوی
خستگی شدید
پدیدار می‌شوند. در مراحل پیشرفته، سیستم ایمنی بدن به شدت ضعیف شده و بدن مستعد ابتلا به بیماری‌های فرصت‌طلب (مانند سل، ذات‌الریه، برخی سرطان‌ها) می‌شود. این مرحله، ایدز نام دارد.

پیامدها و خطرات انسانی و اجتماعی
فراتر از خطرات جسمی، HIV و ایدز پیامدهای روانی، اجتماعی و اقتصادی عظیمی دارند. انگ اجتماعی، طرد شدن از خانواده یا جامعه، از دست رفتن شغل، افسردگی و حتی خودکشی از جمله تبعاتی هستند که بیماران تجربه می‌کنند.
در کشورهای فقیر، نبود دسترسی به دارو و اطلاعات، معضل دوچندان می‌شود. کودکانی که والدین خود را به دلیل ایدز از دست می‌دهند، با مشکلات شدید اجتماعی و اقتصادی مواجه می‌شوند.

کشورهای با بیشترین و کمترین نرخ ابتلا
بیشترین نرخ ابتلا: کشورهای آفریقای جنوب صحرای بزرگ‌ترین کانون HIV در جهان محسوب می‌شوند. در کشورهای اسواتینی، لسوتو، بوتسوانا و آفریقای جنوبی، تا بیش از ۲۰ درصد بزرگسالان با HIV زندگی می‌کنند.
کمترین نرخ ابتلا: کشورهایی مانند ژاپن، ایسلند، عربستان سعودی و برخی کشورهای اسکاندیناوی نرخ ابتلای بسیار پایینی دارند. این موفقیت اغلب به دلیل سیاست‌های پیشگیرانه قوی، آموزش عمومی و دسترسی بالا به خدمات درمانی و تست‌های رایگان است.

راهکارهای سازمان جهانی بهداشت برای مهار HIV
سازمان جهانی بهداشت راهبردی موسوم به “۹۰-۹۰-۹۰” را تدوین کرده بود که هدف آن تا سال ۲۰۲۰ رسیدن به این ارقام بود:
۹۰٪ افراد مبتلا از وضعیت خود آگاه باشند
۹۰٪ افراد آگاه، تحت درمان قرار گیرند
۹۰٪ افراد تحت درمان، ویروس در بدنشان غیرفعال شود (Undetectable)
در حال حاضر، این اهداف به‌روزرسانی شده و هدف جدید تا سال ۲۰۳۰، پایان دادن به ایدز به‌عنوان تهدیدی برای سلامت عمومی است. راهکارهای پیشنهادی WHO شامل:
افزایش تست رایگان و قابل دسترس
آموزش‌های جنسی جامع در مدارس و رسانه‌ها
درمان سریع پس از تشخیص (Treat All)
ارائه خدمات ویژه به گروه‌های در معرض خطر (زنان، LGBTQ، مصرف‌کنندگان مواد)

امیدواری‌ها: درمان؟ واکسن؟ آینده چگونه خواهد بود؟
درمان قطعی HIV هنوز یافت نشده، اما پیشرفت‌های چشمگیری در درمان دارویی به‌وجود آمده است. داروهای ضدویروسی (ART) می‌توانند بار ویروسی را تا حدی کاهش دهند که فرد ناقل بیماری نباشد (Undetectable = Untransmittable). این دستاورد، هم امیدبخش و هم کلیدی در مهار بیماری است.
پژوهش‌ها برای ساخت واکسن همچنان ادامه دارند و چند پروژه‌ی بالینی نیز وارد فاز نهایی شده‌اند. هرچند تا دستیابی به واکسن مؤثر، همچنان باید به پیشگیری، آموزش و درمان زودهنگام تکیه کرد.

از شعار تا عمل؛ آنچه واقعاً نیاز داریم
سازمان جهانی بهداشت و نهادهای بین‌المللی سال‌هاست شعارهایی زیبا مطرح کرده‌اند؛ اما حقیقت این است که بدون اقدام جدی، شعارها کافی نیستند. ما به آموزش جنسی صادقانه نیاز داریم؛ نه سانسورشده. به تست رایگان نیاز داریم؛ نه تستی که کسی جرات نکند بخواهد. به همدلی نیاز داریم؛ نه قضاوت. به رسانه‌هایی نیاز داریم که آگاهی ببخشند، نه ترس بیافرینند.
حتی در کشورهای توسعه‌یافته هم هنوز با انگ اجتماعی روبه‌رو هستیم. تغییر فرهنگ عمومی و آموزش گسترده باید از مدرسه، از رسانه، و از خانواده شروع شود. مردم باید بدانند HIV پایان زندگی نیست؛ اگر به‌موقع شناسایی و درمان شود، یک انسان می‌تواند سال‌ها سالم، فعال و دوست‌داشتنی زندگی کند.

آینده‌ای بدون ایدز؟ ممکن است، اگر…
ما اکنون در برهه‌ای ایستاده‌ایم که علم، دارو، تجربه و آگاهی بیش از هر زمان دیگری در دسترس است. اگر کشورها همکاری کنند، اگر سلامت را فراتر از مرزهای جغرافیایی ببینند، اگر همه با هم علیه انگ و تبعیض بایستیم، می‌توانیم به دنیایی بدون ایدز فکر کنیم.
اما اگر همچنان سکوت کنیم، همچنان تابوها را حفظ کنیم، و همچنان برخی را از حق درمان، آموزش و کرامت انسانی محروم کنیم، این ویروس همچنان رشد می‌کند؛ نه‌فقط در بدن انسان‌ها، بلکه در وجدان جهان.