فرمان “بیدار باش” کافئین به مغز حتی در هنگام خواب

مترجم: مریم نصیری

پژوهش تازه‌ای که در دانشگاه مونترآل انجام شده نشان می‌دهد یک فنجان قهوه‌ یا نوشیدنی انرژی‌زا که ساعتی پیش از خواب نوشیده شود، تنها باعث دیر به خواب رفتن نمی‌شود؛ بلکه در میانهٔ خواب هم الگوی فعالیت مغزی را دگرگون می‌کند. گروه عصب‌شناسان کانادایی در این بررسی با ثبت سیگنال‌های الکتریکیِ مغز داوطلبان، دریافتند کافئین پیچیدگی این سیگنال‌ها را بالا می‌برد و شبکهٔ عصبی را به وضعیتی می‌برد که دانشمندان آن را «لبهٔ بحرانی» می‌نامند؛ نقطه‌ای حساس میان نظم خشک و بی‌ثباتیِ کامل. در این نقطه، مغز آمادهٔ پردازش هم‌زمان اطلاعات متنوع است و انعطاف زیادی دارد؛ ویژگی‌ای که در روز سودمند است، اما شب هنگام، مانع فرو رفتن در خواب عمیق می‌شود.
در حالت طبیعی، مغز هنگام استراحت شبانه باید اجازه دهد امواج آهستهٔ دلتا، تتا و آلفا میدان را در دست بگیرند. این ریتم‌های کند مقدمات پاک‌سازی سموم، بازسازی سلولی و تحکیم خاطرات را فراهم می‌کنند. داده‌های به‌دست‌آمده نشان می‌دهد که حضور کافئین قدرت این امواج را تضعیف و مغز را به‌جای آرام گرفتن، در وضعیتی پرهیاهو نگه می‌دارد. این تأثیر به‌‌ویژه در مرحلهٔ خواب بدون حرکت سریع چشم، یا همان دوره‌ای که مغز پروندهٔ خاطرات روز را مرتب و ذخیره می‌کند، چشمگیر است. خلاصه آن‌که با وجود کافئین، دستگاه عصبی درست زمانی که باید در پایین‌ترین حد فعالیت باشد، هنوز در سطحی شبیه پردازش روزانه کار می‌کند.
تحلیل دقیق‌تر آشکار کرد افراد ۲۰ تا ۲۷ ساله بیش از سایر گروه‌های سنی در برابر این آشفتگی حساس هستند. یک توضیح محتمل به تفاوت در گیرنده‌های آدنوزین بازمی‌گردد. آدنوزین مولکولی است که در طول بیداری به‌تدریج انباشته می‌شود و به مغز هشدار می‌دهد وقت استراحت است. کافئین با سد کردن گیرنده‌های این ماده، حس خواب‌آلودگی را معلق می‌کند. چون شمار این گیرنده‌ها در مغز جوانان بیشتر است، کافئین اثر پررنگ‌تری بر آن‌ها می‌گذارد؛ هم انرژی مضاعف روزانه را تقویت می‌کند و هم شب، احتمال خواب بی‌کیفیت را بالا می‌برد.
پیامدهای چنین اختلالی تنها محدود به احساس خستگی روز بعد نیست. پژوهشگران معتقدند تداوم کاهش امواج کند در طول شب می‌تواند در بلندمدت بر حافظه، توان تمرکز و حتی سلامت روان اثر بگذارد. نظام عصبی برای آن‌که انعطاف خود را حفظ و در برابر فشارهای روزانه مقاوم بماند، به چرخه‌های منظم بازسازی نیاز دارد؛ چرخه‌ای که کافئین زیاد می‌تواند آن را برهم بزند.
این یافته‌ها در حالی منتشر می‌شود که کافئین رایج‌ترین محرک مصرفی در جهان است. مردم در قالب قهوه، چای، نوشابه، شکلات یا قرص‌های ضدسردرد، هر روز میلیاردها دوز از این ماده را دریافت می‌کنند و اغلب آن را بی‌خطر می‌پندارند. البته پژوهش حاضر قصد ندارد همه را از نوشیدن قهوه منع کند. نکتهٔ کلیدی زمان مصرف است؛ به‌ویژه برای کسانی که خواب کم‌عمق یا پُرگسست دارند. متخصصان پیشنهاد می‌کنند فاصلهٔ آخرین نوشیدنی کافئین‌دار تا زمان خواب دست‌کم شش ساعت باشد تا سطح این ماده در خون به حدی برسد که مزاحمت جدی برای امواج دلتا ایجاد نکند.
این پژوهش همچنین زنگ هشداری است برای دانشجویان و کارمندانی که عادت دارند در ساعات پایانی شب با یک فنجان قهوه مطالعه یا کار کنند، به این امید که پس از اتمام فعالیت فوراً به خواب بروند. ظاهراً مغز آن‌ها حتی بعد از خاموش کردن چراغ، درگیر محاسبات و پردازش‌ باقی می‌ماند. در جوان‌ترها، که مغز هنوز در حال بلوغ و شکل‌دهی شبکه‌های عصبی است، این برهم‌خوردن چرخهٔ ترمیمِ شبانه می‌تواند روی یادگیری و تثبیت حافظه اثر مستقیم بگذارد.
گروه پژوهشگر کانادایی در نظر دارد مرحلهٔ بعدی آزمایش‌ها را روی افراد میانسال و سالمندان انجام دهد تا مشخص شود آیا تغییرات مرتبط با افزایش سن در گیرنده‌های آدنوزین می‌تواند اثر محافظتی در برابر بد‌خوابی ناشی از کافئین داشته باشد. آن‌ها همچنین به دنبال بررسی تعامل کافئین با عوامل دیگری مانند استرس مزمن و استفاده از صفحات‌نمایش قبل از خواب هستند؛ دو عاملی که خود به‌تنهایی کیفیت خواب را پایین می‌آورند.
دست آخر، نکته‌ای که نباید از قلم بیفتد این است که کافئین ماده‌ای «بی‌خطر» یا «خطرناک» به معنای مطلق نیست؛ همه‌چیز به دوز و زمان‌بندی بستگی دارد. یک فنجان قهوه صبحگاهی می‌تواند تمرکز را بالا ببرد و خلق را بهبود بخشد، اما همان مقدار در ساعات نزدیک به خواب احتمالاً باعث خواهد شد مغز تا نیمه‌های شب در حالت بندبازی میان نظم و بی‌نظمی تاب بخورد. اگر کیفیت خواب برای تان اهمیت دارد، شاید لازم باشد ساعت مصرف کافئین را بازنگری کنید و اجازه دهید مغز در تاریکی شب بدون مزاحم، از حالت بحرانی به سکوت ترمیم‌کنندهٔ خود برسد.