رسانه های دیجیتال که شامل رسانه های اجتماعی هم می شوند رسانه های سنتی موجود را در تمام جوامع از جمله ایران به چالش کشیده اند. اما این نوع رسانه ها چه ویژگی هایی دارند و تفاوت آن ها از نظر فرم، محتوا، قواعد رسانه نگاری و تکنیک های ژورنالیستی چیست؟ در این مقاله سعی شده است به این موضوعات پرداخته شود.
رسانه های دیجیتال که شامل رسانه های اجتماعی هم می شوند رسانه های سنتی موجود را در تمام جوامع از جمله ایران به چالش کشیده اند. اما این نوع رسانه ها چه ویژگی هایی دارند و تفاوت آن ها از نظر فرم، محتوا، قواعد رسانه نگاری و تکنیک های ژورنالیستی چیست؟ در این مقاله سعی شده است به این موضوعات پرداخته شود.
رسانه‌های دیجیتال شامل همه فرمت هایی می‌شوند که از مرحله رسانه های چاپی خارج شده باشند؛ یعنی هر محتوایی که نسخه چاپی نباشد و در فرمت دیگری، مثلاً نسخه دیجیتال، عرضه شده باشد، آنلاین باشد، یا حتی آفلاین، اما دیجیتال باشد، رسانه دیجیتال محسوب می‌شود. حتی فناوری‌هایی که نشر به معنای انتشار مستقیم محتوا محسوب نمیشوند، ولی انتشاردهنده اطلاعات هستند هم در این تقسیم بندی قرار می‌گیرند.
مثلاً، درست است که کارکرد اصلی نرم افزاری مانند اسنپ خدماتی است، اما شبکه ای ارتباطی درست کرده که می‌تواند با صدهزار نفر ارتباط برقرار کند، پیام بدهد و پیام بگیرد. این نرم افزار به نوعی یک رسانه اجتماعی است که در حوزه خدمات رسانی کاربرد پیدا کرد. از طرف دیگر، رسانه‌ای تعاملی هم هست؛ یعنی شما می‌توانید در قالب این نرم‌افزار نظر بدهید، نظر بگیرید، امتیاز بدهید و در فرایند سرویس دهی دخالت کنید. بسیاری از رسانه های دیجیتال در دنیا این‌گونه هستند، مثلاً شبکه‌ای وجود دارد که کتاب می فروشد، اما به دلیل این که با مخاطب تعامل پیدا کرده، رسانه دیجیتال محسوب می‌شود.
البته تعریفی که از رسانه های دیجیتال مطرح شد ضعف هایی دارد. بالاخره چیزی به اسم شبکه های ارتباطی داریم و در کنارش مفهومی به نام رسانه، این ها با هم فرق می کنند. مثلاً خیلی ها قاطعانه نمی توانند بگویند تلگرام یک پیام رسان است، یک شبکه اجتماعی است، رسانه اجتماعی است یا نرم‌افزار. وقتی تلگرام دسکتاپ را روی رایانه نصب می کنید، یک نرم‌افزار را نصب کرده اید. وقتی از چت تلگرام استفاده می کنید، از خصوصیت پیام رسانی آن استفاده کرده اید. استفاده از گروه تلگرامی، یعنی استفاده از ظرفیت شبکه اجتماعی و وقتی از کانال استفاده می کنید، رسانه اجتماعی است. هرچند در تعریف مک لوهانی، خیلی چیزها رسانه محسوب می شود، از جمله تلفن، سی دی، فلش مموری و… هر چیزی که بتواند محتوا را بین یک فرد و فرد دیگر یا یک فرد و گروه و بین چند گروه منتقل کند، رسانه است. رسانه در تعریف کلاسیک اش یعنی بستری برای انتقال پیام و محتوا. بنابراین، هر کدام از این فناوری‌ها حتی اگر درجه‌ای از این کار را انجام می‌دهند، می‌توان واژه رسانه را به آن‌ها اطلاق کرد.
سوالی که مطرح است این است که وقتی از رسانه دیجیتال حرف می‌زنیم، همان قواعد محتوای سنتی مدنظر است، ولی همین محتوا در بستر سخت‌افزاری دیگری قرار می‌گیرد؟ این جا دو نظر وجود دارد. یک نظر این است که قواعد کلی حاکم بر رسانه دیجیتال همان قواعدی است که ناظر بر رسانه در فضای مکتوب و سنتی است. بسیاری از استادان و کارشناسان در کشور به این موضوع معتقدند؛ مثلاً می‌گویند سبک جدید روزنامه نگاری و خبرنویسی در فضای دیجیتال نداریم. اما، هرم وارونه، عمومیت دارد و شیوه تنظیم خبر در فضای مکتوب و دیجیتال فرقی با هم نمی کند.
دیدگاه دیگر معتقد است محتوا در فضای دیجیتال اساساً تغییر ماهیت می‌دهد، هم به دلیل انعطاف‌پذیری و قابلیت هایی که فقط در نسخه آنلاین می توان دید و هم بر مبنای تأثیرگذاری بر مخاطبش. بنابراین، بین این دو دسته همچنان چالش های نظری و مفهومی وجود دارد. به نظر می‌رسد دیدگاه دوم به واقعیت موجود جامعه نزدیک تر است، آن هم به چند دلیل: یکی این که اغلب مخاطبان ما در فضای مکتوب متفاوت اند. زمانی مخاطب این رسانه ها اندک بودند و می شد با اغماض همان محتوای رسانه های سنتی را به آن ها رساند، اما الان تیراژ رسانه های مکتوب ما کمتر از 300 هزار نسخه در روز است؛ در حالی که در محیط تلگرام به تنهایی 50 میلیون کاربر داریم. آیا ما می‌توانیم با قواعد دنیای مکتوب با آن ها ارتباط برقرار کنیم؟ بسیاری از این افراد آن هایی هستند که هیچ گاه روزنامه نخوانده اند. البته، قواعد تولید محتوا برای آن ها می تواند یکی باشد؛ قواعدی مانند دروازه بانی خبر، تولید خبر، ارسال خبر، تنظیم خبر، ارزش ها، عناصر خبری و… اتفاقاً این یکی از ضعف هایی است که در رسانه نگاری سایبر و فضای دیجیتال وجود دارد. الان سبک های نگارش به سمت خلاصه نویسی، فتونیوز، اینفوگرافیک و… رفته است؛ فرمت هایی که در رشته روزنامه نگاری در دانشگاه اصلاً تدریس نمی شدند.
این حوزه کاملاً متفاوت است. کسی که روزنامه نگار سنتی است، غالباً نمی تواند در فضای جدید به اندازه کافی موفق باشد. نمونه اش بسیاری از کانال هایی که روزنامه نگاران راه انداخته اند و موفق نبوده اند. شما نگاه کنید از بین 100 کانال برتر تلگرامی، فقط دو کانال مربوط به مؤسسات برتر رسانه ای است. بقیه اصلاً معلوم نیست از کجا هستند و شاید گردانندگان آن ها یک روز هم سابقه روزنامه نگاری ندارند، ولی توانسته اند دو میلیون مخاطب جذب کنند. سازوکارهای فعالیت در این محیط تغییر کرده اند. ما کارکرد رسانه دیجیتال را خیلی فراگیر می دانیم. بنابراین، همه کسانی را که به نوعی حامل پیام یا محتوایی در فضای مجازی هستند و روی بسترهای بی سیم، موبایل، تبلت یا… اقدام به انتشار محتوا می کنند، فعالان رسانه دیجیتال می دانیم.
این را به عنوان یک گزاره مطرح می کنم؛ گفتیم رسانه های رسمی در فضای مجازی آنلاین خیلی موفق نبودند. شاید به این خاطر است که آن ها در فضای آنلاین هم با همان محدودیت هایی که در فضای رسمی مکتوب با آن مواجه هستند، فعالیت می کنند، در حالی که بقیه دامنه عملکردی بازتری دارند. تنظیم مقررات و آزادی عمل رسانه در فضای مجازی، به نوعی کاملاً متفاوت با فضای سنتی است. طبیعی است که اقبال به سمت محتوای آزادتر برود. یکی از مشکلات رسانه های اجتماعی وفور فیک نیوز در آن هاست. مردم از کجا باید بفهمند خبر، واقعاً خبر است و نه شایعه؟ پاسخ در سواد رسانه ای است.
همین که تعداد اعضای کانال های رسانه های رسمی کشور کم است، یعنی مردم این نیاز را احساس نکرده اند که برای تأیید خبر دنبال رسانه رسمی باشند. البته در محیط رسانه های دیجیتال، بیش از 90 درصد محتوای تولید شده در این فضا، محتوای خبری نیست که نیاز به بررسی کردن داشته باشد. بیشتر این محتواها سرگرمی ساز، آموزش های فرهنگی و… است. در تئوری های ارتباطات، وقتی به کارکرد رسانه می رسند می گویند آموزش، انتقاد، اطلاع رسانی و سرگرمی. رسانه های ما در این چهار دهه تنها کارکردی که نداشته اند سرگرمی بوده است. سرگرمی کلاً حذف شده بود. اما، الان در رسانه رسمی هم پرمخاطب ترین برنامه، برنامه ای با موضوع سرگرمی است. مردم از رسانه انتظار سرگرمی دارند. رسانه های اجتماعی هم به همین بخش بیشتر توجه کردند و سعی کردند این خلاء را جدی تر پوشش دهند.
