نوآوران آنلاین- اسمی کوچک به نام طراحی اسباب‌بازی؛ اما مُهره اصلی، مهم و ضروری است، مُهره‌ای که می‌تواند در ارتقای صنعت اسباب‌بازی تاثیرات بزرگی بگذارد البته این امر هم مستلزم این است که بدانیم آیا ما صنعت تولید اسباب‌بازی در ایران داشته یا داریم؟ تاریخچه تولید اسباب‌بازی در ایران چیست؟ از چه زمانی تولید اسباب‌بازی در ایران شروع شده و این تولید چه سهمی از بازار مصرف را داشته و دارد؟ تولیدکنندگان اسباب‌بازی به مسائل گوناگونی در طراحی اسباب‌بازی اشاره می‌کنند که باید موضوعاتی همچون شخصیت‌پردازی در اسباب‌بازی، وجود باورهای ملی در اسباب‌بازی، آموزشی بودن، هویت قومی، افق زمانی بازی، فکری بودن، قابلیت برنامه‌ریزی، ایمنی داشتن، استاندارد بودن و چندرسانه‌ای بودن در طراحی رعایت شود. البته منتقدان زیادی به این موضوع اشاره دارند که محصولات اسباب‌بازی در ایران طراحی صرف نیست بلکه رونوشتی از طراحی اسباب‌بازی خارجی است. در این زمینه از طراحان اسباب‌بازی نظرخواهی کردیم که تا چه اندازه در حوزه طراحی اسباب‌بازی موفق عمل کردیم.
طراحی اسباب‌بازی ایرانی تقلیدی از طراحی غربی است
«علیرضا لولاگر»، طراح اسباب‌بازی درباره تاریخچه صنعت اسباب‌بازی در ایران، می‌گوید: «حقیقتی که در زمینه طراحی اسباب‌بازی وجود دارد، این است که شاید در طول ۵۰ سال گذشته تولید اسباب‌بازی در بازه‌ای از دوران دفاع مقدس امکان رشد داشته و به سبب مجوز واردات و رشد جمعیت قابل توجه توانسته سهم چشمگیری از بازار را به خود اختصاص دهد، لذا حتی در آن دوران نیز به دلایل متعدد سهم طراحی آنقدر ناچیز بوده که می‌توان فرض نمود کل ۵۰ سال گذشته ما اگر هم اسباب‌بازی طراحی کرده‌ایم، نتوانسته‌ایم محصول تجاری موفقی را به جواب برسانیم!
این طراح اسباب‌بازی ادامه می‌دهد: «در فرهنگ مرحوم دهخدا واژه «بازی» به «لعب و سرگرمی کودک» معنی شده است و شاید پُر بی‌راه نباشد که بگوییم به همین واسطه همواره سیاست‌گذاران و صنعت‌گران عرصه فرهنگ نگاهشان به این حوزه خالی از جدیت بوده و گفته‌اند، این موارد و موضوعات بازیچه است. از همین رو، دغدغه اندیشه عمیق و بنیادین جهت طراحی و ساخت اسباب‌بازی، فکری دور بوده است.»
او با اشاره اینکه تولید انبوه اسباب‌بازی وجود دارد اما ذائقه بی‌هویتی در آن رعایت نمی‌شود، بیان می‌کند: «اکنون روندی طولانی طی شده و دوران پر رونق دهه ۶۰ نیز گذشته است و این حوزه واردات بی‌رویه اواخر دهه ۷۰ و ۸۰ را تجربه نموده‌است. بازار اسباب‌بازی با انواع محصولات چنان ذائقه بی‌هویتی دارد که زمان می‌برد تا استانداردهای لازم در طراحی، تولید و مصرف تعریف شود تا پیامد آن بازاری با هویت فرهنگی متناسب با مردمان سرزمینمان شود.»
لولاگر می‌گوید: «حوزه اسباب‌بازی خود دارای جنبه‌های وسیع با مخاطبان گسترده است. این باور که اسباب‌بازی تنها برای حوزه کودکان است، امروزه به چالش کشیده شده و در نتیجه از نوزادان تا سالمندان می‌توانند مخاطب محصولات این صنعت قرار بگیرند. ورود تکنولوژی نیز خود به تنوع طراحی و تولید انجامیده است چنین حوزه وسیعی بی‌شک نیاز به مطالعات گسترده و جامع دارد. روان‌شناسان، جامعه‌شناسان، صنعت‌گران، تصویرگران و متخصصین بازار و بازرگانی باید همه از نگاه خود نسبت به طراحی محصولات این حوزه نظری عمیق داشته باشند تا بتوان گفت محصولی با طراحی بومی شکل گرفته است.»
لولاگر طراحی اسباب‌بازی در ایران را نتیجه تقلید نادرست از طراحی غربی می‌داند و ادامه می‌دهد: «طراحی در حوزه اسباب‌بازی «سهل ممتنع» است به واسطه مواد اولیه ارزان و در دسترس (کاغذ، مقوا، چوب و یا پلاستیک). گاهی یک فرد دغدغه‌مند اقدام به طراحی و حتی تولید در این زمینه می‌کند اما غافل از اینکه، اگر تمام ارکان این حوزه در کار تولید وارد نشوند نتیجه کار آن‌گونه نمی‌شود که بتواند با نمونه‌های خارجی حتی رقابت کند چه برسد به صادرات! باید بدانیم بخش مهمی از تولید داخل در این سالیان نیز نتیجه «تقلید بد و نامناسب» از نمونه‌های موفق خارجی بوده و در نتیجه این «تقلید» نیز منجر به یادگرفتن طراحی و تولید بومی نشده است و هنوز بخش اعظم تولید اسباب‌بازی داخلی کپی‌برداری کم‌کیفیت محصول خارجی است.»
او می‌گوید: «هرچند که در سالیان اخیر با جریان گرفتن نگاه مسئولان به این حوزه زمزمه امید و تغییر حس می‌شود ولی به اعتقاد من، این مهم باید بیش از پیش دغدغه شود تا بتوان برای بازاری چنین وسیع و پر رونق امکان طراحی و تولید مناسب فراهم شود. همچنین باید از نمونه‌های هر چند انگشت‌شمار ولی موفقی که توانسته‌اند با فکر مناسب نسبت به طراحی و تولید بومی همت داشتند، یادی کرد. این محصولات با شناخت صحیح از مصرف‌کننده در وهله نخست نسبت به انتخاب صحیح «روند بازی» (GAME PLAY) اقدام کرده‌اند و سپس با توجه به امکانات تولید داخلی از موادی در تولید بهره جسته‌اند که مخاطب محصول «تجربه‌ای لذت‌بخش» را انجام می‌دهد و این تجربه خود منجر به تبلیغ گسترده محصول و در نتیجه موفقیت تجاری آن می‌شود و البته سهم بسته‌بندی صحیح و تصویرسازی و طراحی گرافیکی قطعا تاثیر به‌سزایی در جذب مخاطب و ایجاد رضایت خاطر در تهیه و تجربه محصول دارد.»
طراحی اسباب‌بازی در ایران به‌گونه‌ای است که فعالان و تهیه‌کنندگان حوزه اسباب‌بازی در این زمینه گلایه‌های زیادی دارند که طراحی اسباب‌بازی در ایران تقلیدی از طراحی‌های غربی است و همچنان نتوانسته‌ایم طراحی اصیل و بومی کشورمان را داشته باشیم و این یکی از آسیب‌های جدی در حوزه اسباب‌بازی به حساب می‌آید. کیمیاقلم هم بر این امر صحه می‌گذارد و می‌گوید بخش عمده محصولات اسباب‌بازی کپی‌شده از محصولات خارجی است.
طراحی اسباب‌بازی در ایران تقلیدی است
«نگین کیمیاقلم» یکی از طراحان اسباب‌بازی درباره اهمیت طراحی اسباب‌بازی در ایران می‌گوید: «اگر نگاهی به تاریخچه اسباب‌بازی بیندازیم در دوره‌های نخستین، مبنای طراحی و ساخت ابزار بازی یا اسباب‌بازی در جهت نیاز و ضرورت انجام می‌شده است و با داشتن ایده قابل اجرا در گام‌های بعدی به طراحی و ساخت آن می‌پرداختند. اما امروزه با وجود تغییراتی که در حوزه‌های اسباب‌بازی رخ داد و رویکردهای مختلفی طراحی را تحت‌الشعاع قرار داد بعد از اهمیت‌دادن به لذت در بازی بحث آموزش و فرهنگ هم به طراحی‌ها باز شد.
او با اشاره به موضوعات مهم و کلیدی در طراحی اسباب‌بازی، ادامه می‌دهد: «در درجه اول در طراحی اسباب‌بازی باید به موضوعات خلاق و نوآوری که قابلیت تولید دارد، بسیار توجه شود و از نکات مهم و بارز در طراحی اسباب‌بازی است. زمانی که طراحی اسباب‌بازی صورت می‌گیرد باید به مقطع سنی هم توجه کنیم، جذابیت داشتن اسباب‌بازی برای کودک هم از نکات کلیدی در طراحی است تا مواقعی که کودک آن اسباب‌بازی را می‌بیند به آن علاقه‌مند شود و به بازی خود با آن ادامه دهد.»
به گفته کیمیا قلم، «استانداردهای ساخت و طراحی در اسباب‌بازی را باید جدی گرفت زیرا کودک بدون بررسی اسباب‌بازی و هیچ‌گونه ملاحظه‌ای از آن استفاده می‌کند و احساس خطری در مقابل اسباب‌بازی‌ها ندارد لذا عدم وجود لبه‌های تیز، استفاده از رنگ استاندارد، استفاده از مواد غیر مضر (مواد بازیافتی درجه چندم) زیبایی در طراحی و استفاده از رنگ‌بندی‌های مناسب از منظر روانشناسی (برخی از اسباب‌بازی‌ها برای گروه‌های ویژه همچون بیماران خاص طراحی می‌شود بنابراین موارد مربوط به آن بیماری باید در طراحی لحاظ شود.) اندازه قطعات از دیگر ملاحظات طراحی در اسباب‌بازی‌های ویژه کودکان زیر ۳ سال است تا قطعات کوچک را در دهان‌شان قرار ندهند.»
این طراح اسباب‌بازی در پاسخ به این سوال که برخی از منتقدان نقطه‌ضعف‌هایی موجود در اسباب‌بازی را در طراحی آن می‌دانند که نوع طراحی اسباب‌بازی‌ها به درستی صورت نمی‌گیرد و یا اینکه طراحان ماهری در این بخش وجود ندارد و اگر هم طراحی صورت می‌گیرد خلاقیت نصفه و نیمه‌ای برای طراحی اسباب‌بازی خرج کرده‌اند و به نوعی طراحی‌ها باری‌به‌هرجهت شده است، شما تا چه اندازه با این پیش‌فرض و انتقادها موافق هستید و چرا در حوزه اسباب‌بازی مواجه مناسبی اتخاذ نشده است، می‌گوید: «در یک محصول ضعیف نمی‌توان فقط طراحی را عامل ضعف دانست، از طرفی وقتی سخن از طراحی می‌شود یعنی محصولی که در داخل طراحی شده مد نظر است، در حالی‌که بخش عمده‌ای از محصولات کپی‌شده از طراحی‌های اسباب‌بازی خارجی است، بخش عمده‌ای از ضعف در تمام مراحل طراحی تا عرضه یک محصول به دلیل عدم‌آموزش مناسب در هر بخش است. قطعا محصول خوب باید دارای ویژگی‌های خوب باشد و تنها طراحی عامل موفقیت نیست.»
او ادامه می‌دهد: «در حال حاضر انجمن تولیدکنندگان اسباب‌بازی با برگزاری دوره‌ها و نشست‌های تخصصی در نظر دارد برای این منظور از نظرات و دیدگاه‌های دست‌اندرکاران این حوزه جهت ارتقا کیفیت طراحی و تولید که در نهایت به ارتقا تولید محصول می‌انجامد، استفاده کنند.
کیمیاقلم همچنین درباره این موضوع که لزومی برای رجوع طراحان به روان‌شناسان، جامعه‌شناسان و پژوهشگران وجود دارد، یا اینکه در طراحی اسباب‌بازی اتاق فکری تشکیل شده تا اثرات مخرب و نقطه مثبت را با هم‌اندیشی درآورند تا طراحی مناسبی در زمینه اسباب‌بازی ارائه شود، می‌گوید: «مسلما برای حصول نتیجه مطلوب روند درست و مطمئنی باید تعریف شود طراح اسباب‌بازی هر چند هم خلاق باشد به تمامی جوانب اجتماعی، روانشناسی، فرهنگی، آموزشی، بومی‌گرایی و... اشرافیت کامل ندارد و هر بخشی نیازمند متخصص قوی و کارآمد است.»
او درباره تشکیل اتاق فکر به منظور هم‌اندیشی طراحان اسباب‌بازی با کارشناسان و روان‌شناسان، ادامه می‌دهد: «در مورد اینکه اتاق فکری برای این منظور وجود دارد یا خیر باید عرض کنم از جمع‌های دوستانه و خصوصی طراحی و تولید اطلاع درستی ندارم اما به‌عنوان دبیر کانون طراحی و ساخت اسباب بازی نزدیک به یکسال و نیم است که به تمام ایده‌پردازان، طراحان و حتی تولیدکنندگان محصولات بازی و اسباب بازی، با حضور کارشناسان در دفتر کانون در فرهنگسرای فناوری اطلاعات مشاوره رایگان داده‌ایم و همچنان هم در خدمت دوستان و علاقمندان هستیم .از همین رو، طراحی اسباب‌بازی جامع و کارآمد، با مشورت در هر زمینه‌ای و هدف‌گذاری درست می‌تواند ماندگار و بدون نقص ارائه شود.»
این طراح اسباب‌بازی درباره گستردگی طراحی اسباب‌بازی در زمینه، «برچسب سنی»، «رعایت اصول بهداشت»، «توجه به وجوه تربیتی و پرورشی»، «وجوه فرهنگی»، «رعایت‌ایمنی» و... چگونگی برنامه‌ریزی آن‌ها در طراحی اسباب‌بازی، ادامه می‌دهد: «باید بگویم این هم‌اندیشی در خصوص طراحی و تولید برتر احتیاح به افراد متخصص و دانش آن‌ها دارد و علاوه بر آن فضایی مجهز برای مدل‌سازی اولیه و یا اصلاح باید ایجاد شود که نقاط قوت و ضعف را به‌درستی بررسی کند. بخش بسیاری از این موارد زیر سایه تجربه فردی و استانداردهای موجود صورت می‌گیرد. البته این موارد در حال ارتقاء است با توجه به حجم تولید محصولات کپی شده همان موارد کشور مبدا لحاظ می‌شود مثل رده‌سنی، بومی‌گرایی، توجه به بحث روان‌شناختی و .... اینکه شاید در بسیاری موارد سنخیتی با شرایط کشور ما ندارد، در دست بررسی و ارائه یک شیوه نامه مناسب است.»