توجه دکتر شفیعی کدکنی به تحول فکری خود در خلق اثر
در ابتدای این جلسه، فرهاد طاهری ویراستار، دانشنامه‌نگار و پژوهشگر ادبیات فارسی در سخنانی با اشاره به قوت علمی اثر جدید شفیعی کدکنی گفت: عرفان و تصوف در طول تاریخ طرفداران و مخالفان خود را داشته است. گروهی از دیدگاه مذهبی آن را بدعت در شریعت می‌شمارند و گروه دیگر از دیدگاه سیاسی و اجتماعی با آن مخالف هستند و آن را مایه عقب‌ماندگی جوامع مسلمین برمی‌شمارند. گروه اول نیازی به نمونه ندارد اما به عنوان نمونه گروه دوم در عصر ما باید به احمد کسروی اشاره کنیم.
او افزود: حتی جاهایی که دکتر شفیعی کدکنی می‌خواهد از خودش انتقاد کند یا زمینه این را فراهم کند که به لحاظ تفکری، اندیشه‌اش دچار تحول شده است، از نظر تاریخی به این بحث می‌نگرد. برای نمونه می‌نویسد وقتی نمونه های متنی را برای اجازه چاپ می خواندم تحولات فکری خود را در آن می دیدم. ترجیح دادم که تغییر ندهم و اگر تناقضی وجود دارد نشان‌دهنده نمود تحول فکری نویسنده در طول زمان بر جا باشد.
طاهری سپس به بیان خاطراتی از یادداشت‌های روزانه شخصی خود در ملاقات با دکتر شفیعی کدکنی پرداخت.
شفیعی کدکنی؛ جهانی با جهان‌های بسیار درونش
در ادامه مراسم، دکتر هادی خانیکی بیان کرد: من شفیعی را از همان دوران تحصیل می‌شناختم. وقتی در ابتدای دهه ۵۰ شمسی به سراغ شفیعی رفتم، هم‌نسلان من او را با «در کوچه‌باغ‌های نیشابور» می‌شناختند. در زمان تحصیل در دانشگاه شیراز، شاهد بودم که دانشجویان به صورت مخفی اشعار این کتاب را دست‌نویس و پخش می‌کردند.
عضو هیأت علمی گروه ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی گفت: به خاطر دارم که پیش از انقلاب و در روزی که در جریان زندگی مخفی مجبور به ترک ایران به صورت غیررسمی شدم، ساک کوچکی را هم همراه خودم داشتم. در این ساک، غیر از یک جلد قرآن کریم دارای «کشف الایات»، «گزیده غزلیات شمس» به انتخاب شفیعی کدکنی و یک نوار کاست از محمدرضا شجریان همراه برده بودم.
خانیکی افزود: البته برای یک چریک خیلی سنت‌شکنی بود که دنبال غزلیات شمس باشد، چون این شاعر مروج غزلیات غیرانقلابی بود، اما احساس می‌کردم شاید در دوران دوری از وطن، این عناصر مرا زنده نگه دارد.
این عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی درباره شفیعی کدکنی اظهارکرد: من اگر بخواهم به بهانه معرفی این کتاب از شفیعی کدکنی در دنیای امروز حرف بزنم، فکر می‌کنم بهتر است این تعبیر را از «اکتاویو پاز» وام بگیرم که در توصیف جهان معاصر می‌گفت «جهانی با جهان‌های بسیار در درونش»؛ من هم فکر می‌کنم بدون هیچ غلوی باید گفت که شفیعی کدکنی جهانی است با جهان‌های بسیار درونش، همان‌گونه که شفیعی عاشق ایران است، همان پیچیدگی‌های ایران را در دنیای او می‌توان دید.
او گفت: برای درک دنیای شفیعی کدکنی و مواجهه او با جهان پیرامونش، باید به این نکته اشاره کرد که در درون ذهن وی، ساحت‌ها و اندیشه‌ها و تجارب مختلف به خوبی با هم گفت‌وگو کرده‌اند.
خانیکی افزود: محمدرضا شفیعی کدکنی در فرهنگ ایرانی نوعی گشودگی بین سنت و تجدد، شعر و سیاست و عناصر دیگری که به ظاهر جمع نقیضین هستند ایجاد کرد.
او همچنین گفت: به عنوان کسی که دغدغه و علایق ارتباطاتی دارد باید بگویم شفیعی کدکنی معتقد است اگر کسی در ایران شعر را نشناسد، قادر به ایجاد ارتباط با جامعه و فرهنگ و تاریخ نخواهد بود.
از نظر خانیکی، شخصیت اولیه شفیعی کدکنی، شخصیت شاعرانه اوست و از این مسیر است که به نقد اجتماع و پژوهش رفته است.
او با بیان اینکه حتی می‌توانم بگویم شفیعی کدکنی از جامعه‌شناس‌ترین جامعه شناسان ایرانی است، به ذکر خاطرهای در این باره پرداخت و گفت:ایشان چند سال پیش مقاله کوتاهی در روزنامه اطلاعات درباره تحول نامگذاری در تاریخ ایران و چگونگی رواج یافتن برخی نام‌های ایرانی در مقاطع تاریخی گوناگون نوشتند. خاطرم هست یکی از محققان جامعه شناسی می‌گفت من در این موضوع کاری از این عمیق‌تر سراغ ندارم.
خانیکی همچنین اظهار کرد: فکر می‌کنم اگر بتوانیم شفیعی کدکنی را معیار استاد بودن قرار دهیم، می‌توانیم ادعا کنیم فرهنگ ایرانی را ارتقا داده‌ایم.
کتابی مملو از رسوم و فرهنگ ایرانی
دکتر علی بهرامیان مدیر کتابخانه دائره‌المعارف اسلامی سخنران بعدی این نشست بود. او در ابتدا گفت: جای بسیار خوشوقتی است که پس از سال‌ها انتظار کتاب ترجمه «رسوم دارالخلافه» به ترجمه استاد معظم شفیعی کدکنی به دست دوستداران فرهنگ و علوم اسلامی رسید.
او همچنین در ادامه از زنده‌یاد محمد زهرایی مدیر نشر کارنامه یاد کرد و افزود: زنده‌یاد زهرایی سهم عمده‌ای در ارتقای فرهنگ نشر کتاب و همچنین در انتشار این اثر داشت.
بهرامیان سپس با بیان تاریخچه‌ای از سیاستنامه‌ها و نقش آنها در روایت فرهنگ وتاریخ ایرانی به اهمیت اثر جدید شفیعی کدکنی در حوزه تاریخ و فرهنگ ایران پرداخت. وی بر این اساس قسمت عمده اطلاعات درباره تاریخ ساسانی را متکی به مآخذی به نام تاج‌نامه یا آیین‌نامه دانست که در چارچوب سیاست‌نامه‌نویسی جای می‌گیرند. از نظر او دامنه این کتاب‌ها به قرون اول اسلامی می‌رسید. آنچه می‌تواند نشان دهنده ساختار حکومت و اطلاعاتی درباره فرهنگ و تاریخ جامعه در آن عهد باشد.
بهرامیان همچنین افزود: کتاب‌های سیاست‌نامه قبل از اسلام تا زمان قاجاریه وجود داشتند و خط سیری را طی می‌کنند که ورای درک تاریخ ایران از آنها می‌توان با عمیق شدن در آنها به عوامل انحطاط سیاسی ایرانیان پی برد. چون این آثار تنها نحوه رفتار با پادشاه وقت را به رعیت توصیه می‌کردند تا پادشاه خشمگین نشود و حکم به قتل و غارت ندهد. از منظر او گر چه این آثار توصیه‌هایی نیز به پادشاه داشتند اما مشخص نیست پادشاهان آنها را رعایت می‌کردند یا خیر. کتاب «رسوم دارالخلافه» نیز در همان دسته قرار می‌گیرد و مورخش نیز از همان دسته دیوانسالاران ایرانی است که در نظام خلفا راه یافته است و در این کتاب قصد دارد تا چگونگی رفتار با خلفا را نشان دهد.
بهرامیان ترجمه این کتاب را کاری بسیار سخت شمرد. چون پیشینه دیوانسالاری در خانواده مورخ و آشنایی او به فن بلاغت باعث نگارش متن تاریخی سخت و پیچیده شده بود. او در این‌باره افزود: این کتاب از جمله آثار تاریخی است که ادبیات را در تاریخ نویسی به اوج خود رسانده است.
مدیر کتابخانه دائره‌المعارف اسلامی با اشاره به اینکه این کتاب مملو از رسوم و فرهنگ ایرانی است هر چند زبانش عربی است، افزود: شفیعی کدکنی در چاپ دوم به درستی نام «نقش آیینهای ایرانی در نظام خلافت اسلامی» را برای این کتاب انتخاب کردند.
او همچنین گفت با مطالعه این کتاب می‌توان به نفوذ و رسوخ فرهنگ ایرانی در اجتماع آن زمان بغداد پی برد.
این خانه، خانه خودتان است
در انتهای این برنامه، دکتر اشرف بروجردی رئیس مرکز اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران سخنان کوتاهی ایراد کرد. او با اعلام این که در جریان برگزاری نشست «پنج شب، پنج کتاب، پنج شخصیت» در طول این پنج شب، شاهد حضور تعدادی از بزرگان اندیشه، هنر و فرهنگ ایران به بهانه هفته کتاب در کتابخانه ملی بودیم گفت: قصد داریم تا این برنامه‌های علمی و فرهنگی را در سایر ایام سال نیز ادامه دهیم.
اوبا اشاره به پایان سلسله نشست های«پنج شب، پنج کتاب، پنج شخصیت» از دست‌اندرکاران، مهمانان و حاضران در این جلسات تشکر کرد و گفت: بر این باوریم که در عرصه بین الملل، دیپلماسی فرهنگی می تواند جایگزین دیپلماسی سیاسی شود؛ در عرصه داخلی هم، زبان فرهنگی می‌تواند زبان مشترک مردم ایران باشد.
دکتر بروجردی اظهار کرد: باید بر این نکته تأکید کنم که به پایان آمد این دفتر حکایت همچنان باقی است. این پنج شب که به بهانه هفته کتاب شاهد گردهمایی تعدادی از برزگان علم و فرهنگ و اندیشه ایران اسلامی بودیم، ادامه خواهد یافت. اگرچه محور اصلی جلسات رونمایی از کتاب‌های این بزرگان بود، اما هدف اصلی ارتباط بیشتر و عمیق‌تر با مباحثات علمی بین اصحاب فکر و مخاطبان آنها بود تا بتوانند نقطه نظرات خود را با یکدیگر به مباحثه بگذارند.
رئیس مرکز اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران افزود: این جلسات بحث و گفت‌وگو پس از هفته کتاب نیز در محل اندیشگاه فرهنگی کتابخانه ملی ادامه خواهد داشت.ضمن این که به موازات آن،جلسات رونمایی ازکتاب را هم در اندیشگاه و یا در همین محل یعنی موزه کتاب و میراث مستند ادامه خواهیم داد.در هر صورت سازمان اسناد وکتابخانه ملی، خانه تک تک شما عزیزان، همه اهالی اندیشه و کسانی است که دغدغه فرهنگی داشته و تمایل دارند که بیشتر و بهتر بدانند.
بروجردی گفت: دانسته ها و افکار اگردر قالب کتاب و نوشته مدون شود، لازم است که در جامعه انتشار پیدا کند وانتشار آن باید توسط کسانی صورت بگیرد که درک مناسبی از آن مباحث دارند و می توانند آن را در معرض دید و شنید عموم قرار بدهند. ان‌شاءالله ما و همکارانمان در کتابخانه ملی را تنها نگذارید. همان گونه که اشاره کردم، این خانه، خانه خودتان است. امیدوارم همه با هم و دست در دست هم بتوانیم آزاداندیشی و باورهای صحیح را به جامعه ارائه دهیم.
نمایش مستندی زندگی و اندیشه دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی آخرین برنامه از آخرین نشست«پنج شب، پنج کتاب، پنج شخصیت» بود. این مستند که با عنوان «آیینهای برای صداها» توسط سیدجواد میرهاشمی تهیه شده بود، برای حاضران این نشست به نمایش درآمد.