از یک اشتباه سیاسی تا اعتباربخشی به سینما

نوآوران آنلاین- این جملات بخشی از صحبت‌های احمد طالبی‌نژاد درباره عزت الله انتظامی است. طالبی نژاد می‌گوید، پس از انقلاب اولین مصاحبه را به بهانه بازی در سریال «هزار دستان» با زنده یاد انتظامی انجام داده و در مجله فیلم به چاپ رسانده و به این ترتیب دوستی آن‌ها از همان زمان آغاز شده است.

این نویسنده و منتقد سینما در گفت‌وگویی با ایسنا به بهانه بزرگداشتی که قرار است در جشنواره فیلم فجر برای مرحوم انتظامی برگزار شود، با بیان اینکه "انتظامی از آن دسته آدمهایی است که فراموش نخواهد شد" اظهار کرد: ویژگی‌ای در برخی انسان‌ها وجود دارد، به نام جَنَم، که ارتباط زیادی هم با آموزش آکادمیک ندارد". آقای انتظامی از آن دسته آدم‌هایی بود که جنم بازیگری داشت یعنی شاید بتوان گفت از کودکی چنین شاخصه‌ای در ذاتش وجود داشته و می‌شد پیش‌بینی کرد که او روزی آدم بزرگی خواهد شد. در فیزیک ظاهری‌اش هم نشانه‌هایی وجود داشته، چشم‌های درشت او که به شدت گیرا و پرنفوذ بود را در کمتر کسی دیده‌ام. البته این موضوع مقداری ژنتیکی بود و برادرش قدرت الله انتظامی هم این ویژگی را داشت. بنابراین چیزی که آدم‌ها را به مقام بزرگی می‌رساند و آنها را جاودانه می‌کند فقط حرفه‌شان نیست بلکه مجموعه‌ای از عوامل دست به دست هم می‌دهند، از انسانیت گرفته تا دیگر خواهی و تعهد به اضافه خلاقیت و از همه مهمتر حواس جمعی. این هنرمند در تمام سالهای فعالیت هنری‌اش که نزدیک به هفتاد سال می‌شود، حواسش جمع بود چه کاری انجام دهد تا شأن و اعتبارش حفظ شود.

شان و احترام زیادی برای کارش قائل بود

او ادامه داد: از آقای انتظامی شنیده بودم که در یک ماه بیش از ۲۰ فیلمنامه به دستش می‌رسد و گاهی هر ۲۰ تا را رد می‌کرد. یک بار به من گفت من فیلمنامه‌ای را رد کردم در حالی که پول پرداخت قبض برق خانه‌ام را هم نداشتم و به پسرم دادم تا او پرداخت کند ولی آن فیلمنامه که پول خوبی هم به من می‌دادند را قبول نکردم. همه اینها دلیلی بر این است که این هنرمند برای کارش شان و احترام زیادی قائل بود. این ویژگی‌ای است که متاسفانه برخی از هم‌نسلانش رعایت نکردند.

طالبی نژاد درباره سالهای فعالیت عزت الله انتظامی گفت: همانطور که همه می‌دانند او فعالیت هنری خود را با سینما و با بازی در نقش کوتاهی در فیلم «واریته بهاری» ساخته پرویز خطیبی آغاز کرد و در نقش یک چاقاله فروش ظاهر شد و با آقای ناصر ملک مطیعی و خیلی دیگر از بازیگران جوان و مطرح آن زمان همبازی شد. او پس از بازگشتش از آلمان با توجه به اینکه به صورت تجربی آموزش تئاتر دیده بود، به عرصه تئاتر و تلویزیون وارد می‌شود و بعد کم کم به سینما می‌آید. او تا دهه هشتاد بسیار فعال بود اما در کارنامه‌اش چند فیلم وجود دارد که خودش هم از بازی در آن‌ها رضایت نداشته. من اولین مصاحبه را بعد از انقلاب به مناسبت سریال «هزاردستان» با آقای انتظامی انجام دادم و از او پرسیدم از بازی در کدام یک از فیلمهایتان ناراضی هستید؟ این هنرمند پاسخ داد چند فیلم است که در طول دوران کاری از آنها رضایت ندارم زیرا اول با یک تصور دیگری جلو رفتم اما فیلم خوبی از آب درنیامدند. یکی از آنها فیلم «شیر خفته» محصول پارس فیلم است که درباره مشروطه خواهان بود. سناریوی بدی نداشته و کارگردانش هم آلمانی بوده اما متاسفانه حاصل کار از جنس همان فیلم‌فارسی‌های سطحی و سهل‌انگارانه شده است و مطلقا امتیازی در کارنامه آقای انتظامی به حساب نمی‌آید. یک فیلم دیگرهم خودش خیلی از آن ناراحت بود که کارگردانی آن را عبدالله غیابی برعهده داشت و او نقش یک پیرمرد دیوانه را بازی می کند که لباس نظامی می پوشد. خودش این فیلم‌ها را قبول نداشت و سلیقه‌اش بسیار بالاتر از این حرف‌ها بود.

ادای دین به مهرجویی

این نویسنده اضافه کرد: او می‌گفت من یک نقش اول برای مهرجویی بازی کردم و بعد ۵ یا ۶ نقش کوتاه در دیگر آثارش داشتم و این کار را برای ادای دین به مهرجویی انجام دادم. نقش اول فیلم «گاو» را برعهده داشتم اما در دیگر آثار او مثل «آقای هالو»، «پستچی»، «دایره مینا» و ... نقش اول بازی نکردم. این حرف نشان می‌دهد که او از نظر اخلاقی بسیار متعهد بود و می‌دانست مهرجویی فیلم ساز خوبی است و از طرف دیگر اصلا اندازه نقش برایش مهم نبود و ارزش نقش اهمیت داشت. در فیلم «آقای هالو» که یکی از ماندگارترین بازیهای او است نقش بسیار کوتاهی دارد اما بسیار دلنشنین در کاراکتر آن قهوه‌چی ظاهر شده است.

وی با اشاره به شخصیت این هنرمند، اظهار کرد: در این میان صحبت فقط از استعداد بازیگری نیست و تا آنجا که در جریان هستم او اهل کتاب و مجله خواندن بود و اصلا دوستی ما از مجله فیلم آغاز شد. حس دوستانه ای بین ما ایجاد شد و چندبار با هم همسفر شدیم. این مرد بسیار طناز بود و در اوج گرفتاری و سختی‌ها هم روحیه خیلی خوبی داشت و در عین جدی بودن بسیار شوخ بود اما در عین حال اصلا لمپن نبود یعنی زمانی که لطیفه‌ای تعریف می‌کرد احساس می‌کردی یک استاد دانشگاه است. در واقع مهارت او در بازیگری و شان و احترامی که برای خودش قائل بود باعث می‌شد اینگونه رفتار کند.

می‌دانست کسی از او دفاع نخواهد کرد

طالبی نژاد در ادامه صحبتهای خود با تاکید بر اینکه "انتظامی از جمله کسانی بود که میدانست کسی از او دفاع نخواهد کرد و خودش باید از خودش، هنر و جایگاهش دفاع کند" خاطر نشان کرد: متاسفانه انتظامی اشتباهی در سال‌های آخر عمرش مرتکب شد و البته خودش گفت که فریب خورده اما ای کاش هیچ وقت وارد ماجرای سیاست نمی‌شد. همین یک اتفاق می تواند کارنامه پربار یک آدم را مخدوش کند. این را از این جهت می‌گویم که متاسفانه در روز تشییع جنازه ایشان از مقابل تالار وحدت آن انتظاری که از حضور انبوه جمعیت داشتیم برآورده نشد. من فکر می‌کردم حداقل در تهران یک میلیون نفر به دنبال پیکر ایشان راه بیافتد.

وجوه ارزشمند انتظامی و مهرجویی را نادیده نگیریم

او ادامه داد: ما باید یادمان باشد که نباید با یک نقطه ضعف تمام وجوه ارزشمند یک هنرمند را نادیده بگیریم مثل همان کاری که اکنون برخی با مهرجویی می‌کنند. او بیش از ۱۰ فیلم بسیار مهم در کارنامه هنری‌اش دارد، بنابراین باید حرمت او را نگه داشت. نباید فراموش کنیم که هنرمندانی مانند آقای انتظامی، نصیریان و آن گروه بچه‌های تئاتر سنگلج، پرویز فنی زاده و جمشید مشایخی وقتی وارد سینما شدند و فیلم «گاو» را بازی کردند تغییر و تحولی در عرصه بازیگری ایجاد کردند. تا پیش از آن الگوی بازیگری در سینمای ما فیلم‌های هندی و سینمای هند بود یعنی یک نوع بازی اغراق شده که در واقع با هیچکدام از قواعد بازیگری مدرن و کلاسیک همخوانی نداشت و به نوعی یک بازی جعلی بود. اما در فیلم «گاو» تماشاگر برای اولین‌بار با طرز حرف زدن، راه رفتن، داستان و طراحی لباس جدیدی مواجه می‌شود. درواقع سینما سبک جدیدی را به خود می‌گیرد و نسبت واقعیت با دنیای فیلم بیشتر می‌شود.

طالبی‌نژاد همچنین گفت: این نزدیک کردن به واقعیت نیاز به تمرین و ممارست بسیاری داشته و این یکی از ویژگی‌های مهم کار عزت الله انتظامی بود. او درباره بازی در فیلم «گاو» گفته بود که من مدتها به طویله‌ای در نزدیکی قزوین می‌رفتم و حرکات گاوها را زیر نظر می‌گرفتم و طرز علف خوردن، نگاه کردن گاو را نگاه می‌کردم تا بتوانم آن صحنه‌ای را که خودم تبدیل به گاو می‌شدم را به درستی اجرا کنم. در نهایت آنها بازیگری در سینما ایران را متحول کردند و سلیقه مردم را تغییر دادند و دیگر، نخبگان جامعه با بازی ایرج قادری و فردین اقناع نمی‌شدند.

حضورش در یک فیلم، به آن اعتبار می‌بخشید

این منتقد و نویسنده در پاسخ به اینکه انتظامی چقدر بر روی کارگردانانی که با ان ها همکاری می‌کرده تاثیر داشته، گفت: نباید این را فراموش کنیم که انتظامی می‌دانست نباید در کار کارگردان دخالت کند ولی یک نکته وجود دارد، برخی از کارگردانان جوانی که او در آثارشان نقش آفرینی کرد، حواسشان بود که دارند با چه کسی کار می‌کنند در نتیجه آنها هم کار خودشان را جدی‌تر می‌گرفتند. از یک کارگردان شنیدم که می‌گفت وقتی آدم با بازیگر درجه یک کار می‌کند خودش را موظف می‌داند بهترین کارش را انجام دهد و با وسواس بیشتری آن را به سرانجام برساند و قطعا وقتی اسم انتظامی در فیلمی آورده می‌شد، توقعات از آن اثر هم بالاتر می‌رفت، بنابراین کارگردان باید به ازای این اعتباری که انتظامی به فیلمش میداد تمام توانش را به کار می‌گرفت که هم شان او را حفظ شود و هم اثرش ضعیف نباشد. اما اینکه فکر کنیم او به آقای مهرجویی هم چیزی را آموخته، شاید چندان درست نباشد. خود انتظامی هم معترف بود که او آدم بسیار باسوادی است اما درعین حال پیشنهادهایی به او می داده و حتی سر فیلم «بانو» که گریم بسیار سنگینی داشته، خودش پیشنهادهایی برای گریم و بازی‌اش داشته است.

وی با بیان اینکه "آقای انتظامی دیگر در کنار ما نیستند اما من باورم نمی‌شود که او فوت کرده است" اظهار کرد: سینما این خاصیت را دارد وقتی کسی را ثبت می‌کند هم در خاطرات ملی کشور می‌ماند و هم در تاریخ سینما. بنابراین او هیچگاه نمی‌میرد. من مرگ او را باور ندارم و تا وقتی سینمای ایران وجود دارد، آقای انتظامی هم وجود خواهد داشت. همانطور که چارلی چاپلین هم بعد از گذشت بیش از ۴۰ سال از فوتش همچنان با دیدن آثارش زنده است و هر وقت فیلمی از او ببینید فکر می کنید همین الان بازی کرده است. انتظامی هم از آن دسته آدمهایی است که فراموش نخواهد شد. خیلی‌ها بودند که به دلیل خطایی که انجام دادند و ارزش کار خود را حفظ نکردند بعد از گذشت مدت کوتاهی از فوتشان از خاطرات رفتند.

طالبی‌نژاد همچین افزود: نکته‌ای که درباره انتظامی وجود دارد این است که سلامت نفس و جسم داشت. من هیچگاه ندیدم که او در حال سیگار کشیدن یا کارهایی که برای بدنش مضر است، باشد. همین امر باعث استحکام شخصیت او شده بود زیرا ضعفهایی از این دست نقطه آغازی است برای شکست هر هنرمند.

ضعف در سناریو باعث شد برخی فیلمهایش ضعیف‌تر باشند

این منتقد در بخش دیگری از صحبت‌های خود بیان کرد: عزت الله انتظامی در شخصیت‌هایی ایفای نقش کرد که ابتدا در سناریو خوب خلق شده بودند و بعد آنها را به خوبی بازی کرد. یک نکته را آقای ناصر تقوایی هم به آن تاکید دارد این است که اگر شخصیتی خوب نوشته شود، بازیگر نمی‌تواند آن را بد بازی کند. بعضی از نقشهایی که برخی بازیگران خوب مثل آقای انتظامی و خسرو شکیبایی بازی کرده اند و نظر می‌آید که شخصیت‌های پخته‌ای نیستند، علتش این است که بد نوشته شده‌اند. زیرا بازیگر تمام تلاشش را می‌کند که اجرای خوبی داشته باشد اما وقتی زمینه اش وجود ندارد اثر خوبی از آب در نمی آید.

او ادامه داد: در بین فیلم‌هایی که بازی کرده، کامل ترینش «گاو» است و در این تردیدی وجود ندارد. در برخی فیلمهای دیگر مثل «شیر سنگی» مسعود جعفری جوزانی بسیار خوش درخشید، در «اجاره‌نشین‌ها» نقشش را فوق‌العاده خوب بازی کرده است. در فیلم «ناصر کرد» ناصر تقوایی که پیش از انقلاب ساخته شده بسیار موفق بوده گرچه نقش اصلی نیست. درنهایت با نگاهی به کارنامه کاری اش در موارد محدودی که او نقشش را دوست نداشته،  ضعف پرداخت شخصیت بوده که باعث شده در آن آثار به خوبی بازی نکند. ممکن است در کارهایش بداهه گویی داشته باشد اما این زمینه باید در ابتدا در خود متن باشد. بر این اساس هرجا که متن خوب بوده آقای انتظامی هم درجه یک بازی کرده است.

در نقش‌اش غرق می‌شد

احمد طالبی نژاد با اشاره به اینکه "شیوه بازیگری آقای انتظامی مانند آنچه در سینمای گذشته وجود داشت، غرق شدن در نقش بود اما دیگر این روش مرسوم نیست" گفت: یعنی بازیگر به مدت مشخصی مثلاً دو تا سه ماه در نقشی غرق می‌شد و به نوعی تبدیل به آن آدم می‌شد. اما اکنون میگویند بازیگر توانا کسی است که وقتی سر صحنه و جلوی دوربین قرار دارد تبدیل به همان شخصیت شود و به محض آنکه کات داده شود خود واقعی‌اش باشد. این دو شکل بازیگری در جهان بازیگری مطرح است و خیلی‌ها هنوز همان شیوه قدیمی را قبول دارند که انتظامی از آن دسته آدم‌ها بود که در نقشش غرق میشد.

این منتقد در پایان خاطر نشان کرد: در نهایت مهم این است که تو جنم بازیگری داشته باشی. در این صورت با تجربه و کلاس و آموزش بقیه مسایل حل می‌شود. ما بازیگرانی داشتیم که تحصیل کرده‌های بازیگری از دانشگاه‌های معتبر جهان بودند اما به بازیگر خوبی تبدیل نشدند زیرا جوهر و استعداد ذاتی اش را نداشتند. این توانایی با تحصیلات آکادمیک تنها می‌تواند مقداری پرورش و گسترش پیدا کند و انتظامی با داشتن این ویژگی ذاتی و نقش آفرینی در آثار ارزشمند توانست آثار ارزشمندی را از خود به یادگار بگذارد.

به گزارش ایسنا عزت الله انتظامی صبح ۲۶ مرداد ماه ۱۳۹۷ در سن ۹۴ سالگی چشم از جهان فرو بست.

عزت‌الله انتظامی ۳۰ خرداد ۱۳۰۳ در تهران متولد شد. فارغ‌التحصیل دانشکده‌ هنرهای زیبای تهران در سال ۱۳۳۲ به آلمان غربی رفت و در مدرسه شبانه تئاتر و سینما به نام «فولکس هوخ شوله» در «هانوفر» تحصیل کرد و در سال ۱۳۳۷ به ایران بازگشت.

از فیلم‌های سینمایی این بازیگر که در این لینک تمام فعالیت‌هایش قابل مشاهده است می‌توان به «آقای هالو»، «پستچی»، «گاو»، «ستارخان»، «صادق کرده»، «حاجی واشنگتن»، «گراند سینما»، «هامون»، «ناصرالدین شاه آکتور سینما»، «روز واقعه»، «خانه‌ای روی آب»، «دیوانه‌ از قفس پرید»، «گاو خونی»، «مینای شهر خاموش»، «آتش سبز»، «راه آبی ابریشم» و «چهل‌سالگی» اشاره کرد.

بر همین اساس قرار است، در مراسم افتتاحیه سی و هفتمین جشنواره فیلم فجر به یاد این هنرمند فقید مراسم نکوداشتی برپا خواهد شد. انتظامی چهار بار برای بازی در فیلم‌های «گاوخونی»، «خانه‌ای روی آب»، «روز فرشته» و «گراند سینما»  موفق به دریافت سیمرغ بلورین جشنواره فجر شد و همچنین بازی او در «ناصرالدین شاه آکتور سینما» و «خانه خلوت» شایسته تقدیر شناخته شد. او در سه دوره از جشنواره فیلم فجر نیز داور بود.

سی و هفتمین جشنواره فیلم فجر به دبیری ابراهیم داروغه‌زاده همزمان با چهلمین سالگرد انقلاب اسلامی دهم تا بیست و دوم بهمن ماه برگزار خواهد شد.