نوآوران آنلاین-ماهی قزل‌آلای خال‌قرمز (Salmo trutta fario) یکی از ارزشمندترین گونه‌های آبزی آب‌های داخلی ایران است که به دلیل کاهش شدید جمعیت آن در فهرست سرخ IUCN (اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت) و در آستانه انقراض قرار دارد. این ماهی از خانواده آزادماهیان است که به دلیل ویژگی‌های خاص آن که از دست انسان غذا نمی‌خورد، امکان پرورش و تکثیر مصنوعی ندارد.
صید غیراصولی همچنین سدسازی‌های بی‌رویه در مسیر رودخانه‌های منتهی به خزر و در نتیجه ایجاد محدودیت در مسیر مهاجرت، قزل‌آلای خال‌قرمز را به یک گونه کمیاب و در معرض انقراض تبدیل کرده است. قزل‌آلای خال قرمز از ارس تا نزدیکی اترک در رودخانه‌های جاجرود، کرج و حوضه ارومیه وجود دارد اما شاید مهمترین زیستگاه کنونی این گونه، پاک ملی لار است که در دهه‌های اخیر به دلیل ورود ماهی قزل‌آلای رنگین‌کمان به عنوان یک گونه غیربومی و مهاجم به این زیستگاه، حیات آن به شدت تحت تاثیر قرار گرفته است.
از نظر تعدادی از کارشناسان حوزه آبزیان داخلی، حذف قزل‌آلای رنگین‌کمان از طریق صدور مجوز صید ورزشی، یکی از راهکارهای مفید برای احیا و حفظ قزل‌آلای خال‌قرمز است که بنا به گفته مجید خرازیان مقدم - مشاور معاونت محیط زیست طبیعی سازمان حفاظات محیط زیست - در این روش به صیادانی که پروانه صید دارند، اجازه داده می‌شود که ماهیان قزل‌آلای رنگین‌کمان را که از کارگاه‌های پرورش ماهی مستقر در اطراف رودخانه هراز فرار می‌کنند و وارد آب‌های آزاد می‌شوند، صید کنند. در این روش اگر قزل‌آلای خال‌قرمز به قلاب ماهیگیر گیر کند بلافاصله نسبت به رهاسازی آن اقدام می‌شود.
این کارشناس سازمان حفاظت محیط زیست در جریان بازدید خبرنگاران محیط زیست از دریاچه امامزاده علی تاکید می‌کند: روش «صید ماهیان غیربومی» یک نوع «مبارزه بیولوژیک» برای حفظ و احیای جمعیت گونه بومی است که شاید در شرایط کنونی، ایده‌آل‌ترین روش برای ساماندهی و مدیریت خروجی کارگاه‌های پرورش ماهی به حساب آید.
دریاچه‌ای که از رانش کوه به وجود آمد
در جهت عملیاتی کردن همین ایده است که از سال ۱۳۸۲ طراحی و اجرای پروژه‌ای با هدف صید ماهی غیربومی قزل‌آلای رنگین‌کمان در رودخانه هراز و دریاچه امامزاده علی مازندران از طریق سرمایه‌گذاری یک گروه غیردولتی و البته با نظارت محیط زیست مازندران کلید خورده است. دریاچه امامزاده علی در شهرستان آمل استان مازندران واقع شده است که تاریخچه جالبی به لحاظ زمین‌شناختی دارد چون این دریاچه «فرزند» رانش کوه است که در سال‌های پایانی دهه ۷۰ باعث شد که دریاچه‌ای در مسیر رودخانه هراز ایجاد شود که به دلیل مجاورت با امامزاده علی به همین نام مشهور شد.
از حدود سال ۱۳۸۲ باشگاه ماهیگیری امامزاده علی - که در حال حاضر به مجموعه ماهیگیران غیر حرفه‌ای معروف است- کار خود را با هدف آموزش صید ورزشی و حذف گونه قزل‌آلای رنگین‌کمان در دریاچه امامزاده علی و بخشی از رودخانه هراز شروع کرده است. علی عبادیمدیریت این مجموعه را برعهده دارد که بعد از فراز و نشیب‌های بسیار بالاخره می‌تواند در سال ۸۷ ایده خود را به اجرا برساند. با اینکه طی دو سال ۹۴ و ۹۵ به دلیل برخی ایرادات قانونی این مجموعه تعطیل می‌شود اما پس از آن مجددا کار خود را از سر می‌گیرد.
عبادی در مورد انگیزه ورود به چنین پروژه‌ای می‌گوید: من چون خودم ۳۰ سال است که صیاد هستم و در جریان از بین رفتن جمعیت ماهیان دریاچه امامزاده علی بودم، طرح صید ورزشی را به منظور کنترل یا حذف ماهیان غیر بومی در این اکوسیستم تعریف کردم و بعد از مشورت با دانشگاه بهشتی و طی کردن مراحل قانونی و اداری توانستم بالاخره در سال ۸۷ کارم را شروع کنم.
مبارزه بیولوژیکی با دشمن قزل‌آلای خال‌قرمز
پروژه‌ای که توسط باشگاه ماهیگیران غیرحرفه‌ای در رودخانه حفاظت‌شده هراز دنبال می‌شود برای خروج حداکثری گونه رقیت قزل‌آلای خال‌قرمز یعنی قزل‌آلای رنگین‌کمان هدف‌گذاری شده است. در این باره کوروش ربیعی - رئیس دفتر حیات وحش اداره کل محیط زیست مازندران - می‌گوید: حفاظت و بهره‌برداری از ۲۲ کیلومتر از رودخانه هراز در اختیار باشگاه ماهیگیران غیرحرفه‌ای قرار گرفته است که در این منطقه به‌طور سالانه حدود ۴۰۰۰ پروانه صید ورزشی قزل‌آلای رنگین‌کمان صادر می‌شود که ماهیگیران بومی و غیر بومی می‌توانند به جز ماه‌های آبان و آذر - که فصل تخم‌ریزی ماهیان است - نسبت به صید این گونه اقدام کنند.
این کارشناس محیط زیست استان مازندران با اشاره به اینکه به‌طور روزانه ۷۰ پروانه صید در رودخانه هراز و دریاچه امامزاده علی صادر می‌شود، تاکید می‌کند: کلیه عملیات حفاظت و بهره‌برداری از دریاچه و رودخانه هراز از طریق محیط‌بان مستقر در این منطقه به‌صورت دائم پایش می‌شود، همچینین ماهیان رنگین کمان بعد از صید بیومتری می‌شوند و اطلاعات آنها جمع‌آوری و آرشیو می‌شود.
روال صیادی در این منطقه به این شکل است که اگر ماهی قزل‌آلای خال‌قرمز در قلاب ماهیگیران گیر کند، آنان حتما باید ماهی را در آب رها کنند ضمن اینکه موظف هستند عملیات رهاسازی را از طریق عکس و فیلم مستند کنند. بنا به گفته محیط زیست استان مازندران طی دوره ۱۰ ساله اجرای این طرح، بیش از ۴۰۰۰ قطعه گونه قزل‌آلای خال قرمز صید و دوباره به زیستگاه رها شده است.
صید و رهاسازی قزل‌آلا با حشرات مصنوعی
گفته می‌شود که ماهیان قزل‌آلای خال قرمزی که در قلاب ماهیگران بیفتد بلافاصله رها می‌شود اما سئوال مهمی که به ذهن می‌رسد این است که آیا این صید، گیر کردن ماهیان در قلاب حیات گونه را تهدید نمی‌کند، در این باره آن طور که امید برداران مهاجر - مسئول آموزش موسسه ماهیگیران غیرحرفه‌ای - می‌گوید: کلیه صیدها با طعمه‌های مصنوعی انجام می‌شود و از این طریق هیچ آسیبی به ماهی نمی‌رسد. این طعمه‌ها از الیاف مصنوعی ساخته می‌شود که شبیه حشرات موجود در همان منطقه است و این طعمه‌ها هیچ نوع آلودگی برای آب و هیچ خطری برای ماهی ندارند.
اما آیا این روش در افزایش جمعیت قزل‌آلای خال‌قرمز تاثیرگذار بوده است؟ در این باره علی زمانی - کارشناس آبزیان معاونت محیط زیست طبیعی سازمان حفاظت محیط زیست - با اشاره به اینکه ۱۵ سال پیش، رودخانه هراز به دلیل کمبود اکسیژن و کاهش شدید جمعیت آبزیان به‌ویژه قزل‌آلای خال‌قرمز رودخانه‌ای مرده به حساب می‌آمد، به خبرنگاران می‌گوید: بعد از شروع پروژه صید قزل‌آلای رنگین‌کمان در این منطقه، جمعیت ماهیان قزل‌آلای خال‌قرمز به‌طور مرتب، حداقل هر فصل یکبار پایش می‌شود. بررسی‌ها نتایج پایش نشان می‌دهد که در چند سال اخیر جمعیت قزل‌آلای خال‌قرمز افزایش قابل توجهی یافته است. برای مثال سه سال پیش در حوزه گزنگ و لاسم نسبت جمعیتی خال‌قرمز به رنگین‌کمان یک به ۹ بود اما در حال حاضر شرایط جمعیتی کاملا برعکس است.
بنا به گفته این کارشناس آبزیان آب‌های داخلی، بر اساس پایش‌های صورت گرفته، به‌طور کلی در زمستان جمعیت قزل‌آلای خال‌قرمز، یک و نیم قطعه در هر متر مکعب و در تابستان دو و نیم قطعه در هر متر مکعب برآورد شده است.
کنترل‌های دقیق برای جلوگیری از صید غیرمجاز خال‌قرمزها
بنا به تاکیداتی که سازمان حفاظت محیط زیست دارد، یکی از وظایف بخش خصوصی فعال در پروژه «صید ماهی رنگین‌کمان» در حوزه رودخانه هراز، مقابله با صید غیر مجاز است که برای کنترل این موضوع، براساس اظهارات علی عبادی - مدیر باشگاه ماهیگیران غیرحرفه‌ای - گشت دائمی در اطراف دریاچه و رودخانه هراز انجام می‌شود همچنین برای جلوگیری از تخلفات احتمالی ماهیگیرانی که به این منطقه مراجعه می‌کنند، کارت شناسایی آنان همان ابتدای صبح اخذ و تا پایان ماهیگیری به‌طور امانت نزد مسئولان مجموعه نگه داشته می‌شود.
همچنین اجازه داده نمی‌شود که ماهیگیران خودروی خود را تا لب رودخانه ببرند علاوه بر این در بعد ازظهر هر روز سبد صید ماهیگیران توسط محیط‌بان مستقر در محل همچنین مسئولان مجموعه ماهیگران غیرحرفه‌ای قبل از ترک محل چک و کنترل می‌شود.
حمید ظهرابی معاون محیط زیست طبیعی سازمان محیط زیست در حاشیه بازدید خبرنگاران محیط زیست از دریاچه امامزاده علی با موفقیت‌آمیز دانستن روش مبارزه بیولوژیکی برای حفظ و احیای قزل‌آلای خال‌قرمز می‌گوید: خوشبختانه خروج قزل‌آلای رنگین‌کمان باعث افزایش هر ساله جمعیت قزل‌آلای خال‌قرمز شده است. برای مثال سال قبل حدود سه هزار و ۸۰۰ پروانه صید رنگین‌کمان صادر شد که مسلما ضمن باعث کنترل جمعیت این گونه مهاجم در رودخانه هراز و دریاچه‌امام‌زاده علی می‌شود، از سوی دیگر این پروژه فرصت صیادی را به عنوان یک فعالیت ورزشی برای عده‌ای از شهروندان علاقه‌مند به این رشته فراهم کرده است.
ظهرابی تاکید دارد که پروژه صید ماهیان رنگین‌کمان با هدف احیای گونه در معرض انقراض قزل‌آلای خال‌قرمز، یک نمونه موفق از حفاظت مشارکتی است که در جریان آن، امکانات مالی و نیروی انسانی بخش خصوصی به کمک سازمان محیط زیست می‌آید و از این طریق ضمن حفظ یک اکوسیستم و گونه ارزشمند، منفعت مالی نیز نصیب مردم محلی می‌شود.
به گزارش ایسنا، فراموش نکنیم آنچه ماهی قزل‌آلای خال‌قرمز را مانند بسیاری از گونه‌های گیاهی و جانوری ارزشمند کشور به مرز انقراض کشانده رفتار ما انسان‌ها در مواجهه با طبیعت بوده است. شک نکنیم که برداشت بیش از حد ظرفیت تولید و دست‌اندازی به مسیر آب و آبراهه‌ها، قزل‌آلای خال‌قرمز را به چنین روزی انداخته است. برماست که از راه غلط رفته برگردیم و از روش‌های علمی مورد تایید برای حفظ بازماندگان جمعیت این گونه کمیاب نهایت حمایت را داشته باشیم.