نوآوران آنلاین- قیمت بنزین یکی از موضوعات همیشگی در اقتصاد ایران است که به طور مستقیم زندگی روزمره مردم و هم چنین زیر ساخت‌های اقتصادی کشور را تحت تأثیر قرار می‌دهد. در این میان افزایش قیمت بنزین نه تنها بر هزینه‌های خانوارها و تولیدات صنعتی تأثیرگذار است، بلکه بر سیاست‌های اقتصادی، اجتماعی و حتی سیاسی کشور نیز اثراتی چشمگیر دارد.
در این گزارش به بررسی ابعاد مختلف گرانی بنزین، عوامل موثر بر آن و پیامدهای آن برای اقتصاد ایران خواهیم پرداخت.
تحریم های بین‌المللی که از سال‌ها قبل علیه ایران اعمال شده‌اند، یکی از مهم ترین عوامل فشار بر اقتصاد کشور است. این تحریم ها باعث محدودیت در واردات کالاها و مواد اولیه از جمله بنزین و محصولات پتروشیمی شده‌اند. ایران که تا پیش از این تولید کننده عمده نفت و گاز در منطقه بود، به دلیل کاهش ظرفیت پالایشگاهی و محدودیت های صادراتی، به واردات بنزین نیازمند شده است. هزینه‌های بالای واردات بنزین به کشور، یکی از عوامل اصلی گرانی این کالای اساسی است.
افزایش هزینه‌های تولید داخلی
در وهله ابتدایی باید گفت تولید بنزین در ایران تا حد زیادی وابسته به فرآیندهای پالایشی است که نیاز به فناوری های پیشرفته و سرمایه‌گذاری‌های کلان دارد. با کاهش سرمایه‌گذاری در صنعت نفت و گاز – به ویژه در پالایشگاه‌ها – تولید بنزین با مشکلات زیادی رو به رو شده است. این کاهش تولید داخلی باعث شده تا ایران مجبور به واردات بنزین و محصولات نفتی دیگر با قیمت‌های بالاتر از بازار جهانی شود.
از سوی دیگر قیمت نفت خام به عنوان یکی از مهم ترین شاخص‌ها برای تعیین قیمت بنزین در بازار جهانی، همواره تحت تأثیر تحولات جهانی قرار دارد. نوسانات قیمت نفت، به ویژه در دوره‌های اخیر که با تحولات اقتصادی جهانی و بحران‌های ژئوپلیتیکی همراه بود، بر قیمت بنزین تأثیرگذار بوده است. به دلیل وابستگی ایران به قیمت جهانی نفت، این نوسانات به طور مستقیم بر هزینه های تولید و مصرف بنزین در کشور اثر می‌گذارد.
نیاز به اصلاحات اقتصادی و مدیریت منابع
در این بین یکی از دلایلی که منجر به افزایش قیمت بنزین خواهد شد، نیاز به اصلاحات ساختاری در اقتصاد کشور و مدیریت بهینه منابع است. آمارهای اقتصادی نشان می‌دهد دولت ایران به دلایل مختلف از جمله سیاست‌های یارانه‌ای و نحوه تخصیص منابع، نتوانسته به درستی قیمت‌ها را مدیریت کند. یارانه‌های سنگین بنزین، به جای آن که به نفع قشر آسیب‌پذیر باشد، باعث شده‌اند که مصرف این کالای استراتژیک بیش از حد معمول افزایش یابد و فشار مضاعفی بر منابع مالی دولت وارد شود.
به هر حال دولت ایران در تلاش است تا با استفاده از سیاست‌های اقتصادی مقاومتی و کاهش وابستگی به نفت، رشد اقتصادی کشور را به مسیر پایدارتر هدایت کند. اما در عمل، عدم تحقق این سیاست‌ها به دلیل موانع داخلی و خارجی، مشکلاتی هم چون وابستگی به نفت و به تبع آن، گرانی بنزین را به همراه داشته است. از آن جا که دولت برای تأمین منابع مالی خود نیاز به درآمد حاصل از فروش نفت دارد، افزایش قیمت بنزین به عنوان یکی از راه حل‌ها در نظر گرفته شده است.
گرانی بنزین، جراحی اقتصادی
به اعتقاد برخی از کارشناسان، افزایش قیمت بنزین تأثیر مستقیم بر هزینه‌های زندگی مردم دارد. هزینه حمل و نقل به عنوان یکی از اقلام اساسی خانوارها، به طور مستقیم تحت تأثیر قیمت بنزین قرار دارد. این افزایش هزینه‌ها به ویژه برای اقشار متوسط و کم درآمد جامعه که عمدتاً از خودروهای شخصی یا وسایل نقلیه عمومی استفاده می‌کنند، مشکل‌ساز است. هزینه‌های جابجایی و حمل و نقل افزایش می‌یابد و این موضوع به افزایش قیمت سایر کالاها و خدمات منجر می‌شود.
این عده معتقد هستند گرانی بنزین می‌تواند هزینه تولید در صنایع مختلف را به طور چشمگیری افزایش دهد. صنایع وابسته به حمل و نقل، مانند تولید و توزیع کالاهای مصرفی، و صنایع سنگین مانند پتروشیمی و فولاد، از جمله بخش‌هایی هستند که افزایش هزینه‌های سوخت بر قیمت تمام شده تولیدات آن ها تأثیر می‌گذارد. در نتیجه، این صنایع مجبور به افزایش قیمت محصولات خود می‌شوند که این امر فشار مضاعفی به مصرف کنندگان وارد می‌کند.
به گفته این کارشناسان، با افزایش قیمت بنزین، تقاضا برای استفاده از وسایل حمل و نقل عمومی به طور قابل توجهی افزایش می‌یابد. این امر می‌تواند موجب شلوغی بیش از حد در سیستم حمل و نقل عمومی شود و در عین حال دولت را مجبور به افزایش سرمایه‌گذاری در این بخش نماید. هم چنین ممکن است برخی از افراد تصمیم بگیرند که به جای استفاده از خودروهای شخصی، از سیستم‌های حمل و نقل عمومی استفاده کنند که این امر خود چالش‌های جدیدی را ایجاد خواهد کرد.
در این بین برخی هم اطمینان دارند گرانی بنزین می‌تواند باعث بروز نارضایتی‌های اجتماعی و سیاسی شود. تاریخچه‌ای از اعتراضات مردمی در پاسخ به افزایش قیمت بنزین در ایران وجود دارد که نشان می‌دهد این موضوع می‌تواند به یک بحران اجتماعی تبدیل شود. اعتراضات گسترده که در برخی موارد به خشونت کشیده شده، می‌تواند به تضعیف مشروعیت دولت منجر شود. هم چنین، تصمیمات اقتصادی مرتبط با بنزین می‌تواند بر روابط بین دولت و مردم تأثیر منفی بگذارد و نارضایتی عمومی را افزایش دهد.
دلایل موافقان گرانی بنزین
اما در سوی دیگر برخی اقتصاددانان معتقد هستند افزایش قیمت بنزین می‌تواند به کاهش مصرف غیر ضروری سوخت منجر شود. با بالاتر رفتن قیمت بنزین، افراد و شرکت‌ها تشویق به بهینه‌سازی مصرف و استفاده از روش‌های حمل و نقل عمومی یا اشتراک گذاری خودرو می‌شوند. هم چنین، قیمت‌های بالاتر می‌تواند قاچاق سوخت به کشورهای همسایه را که معمولاً اختلاف قیمت زیادی با داخل کشور دارند، کاهش دهد.
ضمناً از دیدگاه برخی از کارشناسان حوزه انرژی، افزایش قیمت بنزین می‌تواند به دولت درآمد بیشتری را اختصاص دهد که می‌تواند به بهبود زیر ساخت‌های حمل و نقل عمومی و خدمات عمومی دیگر اختصاص یابد. این منابع اضافی می‌تواند در صورت مدیریت صحیح، به تقویت زیرساخت‌های اقتصادی کشور کمک کند.
اصلاح نظام یارانه‌ای
این عده کراراً اعلام می‌کنند نظام یارانه‌ای در ایران به شکلی است که تمامی مصرف‌کنندگان، اعم از ثروتمند و فقیر، از یارانه‌های سوخت بهره‌مند می‌شوند. برخی اقتصاد دانان پیشنهاد می‌دهند با افزایش قیمت بنزین و هدفمند کردن یارانه‌ها، می‌توان حمایت‌های مالی را به طور مؤثرتری به سمت اقشار آسیب پذیر هدایت کرد.
از دیدگاه آن ها، یکی از راه حل‌های بلند مدت برای حل مشکل گرانی بنزین، اصلاحات در سیاست های یارانه‌ای و تخصیص بهینه منابع است. یارانه‌های سوخت باید به گونه‌ای توزیع شوند که بیشترین حمایت را از اقشار آسیب پذیر به عمل آورند و در عین حال مصرف بی رویه سوخت کاهش یابد. این امر می‌تواند از طریق سیاست‌های قیمتی هوشمند و سیستم‌های توزیع یارانه‌ها به طور هدفمندتر انجام شود.
به هر روی، به طور کلی گرانی بنزین در ایران موضوعی پیچیده است که تحت تأثیر عوامل داخلی و خارجی قرار دارد. افزایش قیمت این کالا نه تنها فشار زیادی بر زندگی مردم وارد می‌آورد، بلکه اقتصاد کشور را نیز با چالش‌های جدی مواجه می‌کند. برای مقابله با این مشکلات، نیاز به اصلاحات اساسی در سیاست‌های اقتصادی، به ویژه در زمینه مدیریت منابع و تولید داخلی احساس می‌شود. علاوه بر این، سیاست‌های حمایتی برای اقشار آسیب‌پذیر و تقویت سیستم حمل و نقل عمومی می‌تواند به کاهش اثرات منفی گرانی بنزین کمک کند.
تحقق عدالت اجتماعی با منطقی شدن قیمت بنزین
شایان ذکر است محسن علمی، کارشناس حوزه انرژی و فعال اقتصادی در گفت و گوی اختصاصی با نوآوران، به ریشه‌های تاریخی و مشکلات جاری در زمینه قیمت‌گذاری بنزین در ایران پرداخت. و توضیح داد: این مشکل به پیش از انقلاب اسلامی باز می‌گردد، زمانی که بنزین، با وجود تولید داخلی، به قیمتی پایین‌تر از هزینه تولید به فروش می‌رسید. مسئولین آن زمان بر این باور بودند که به دلیل تولید نفت در کشور، باید مردم از قیمت ارزان بنزین و فرآورده‌های نفتی بهره‌مند شوند، بدون آن که به پیامدهای منفی این سیاست در آینده توجهی داشته باشند.
علمی خاطرنشان کرد: امروز برای خرید یک بطری آب معدنی کوچک، حداقل باید ۶ هزار تومان پرداخت کرد، در حالی که قیمت بنزین تنها ۱۵۰۰ تومان به طور سهمیه ای و ۳ هزار تومان آزاد برای هر لیتر است. تولید بنزین، اما نیازمند سرمایه گذاری‌های کلان و میلیاردی است، در حالی که هزینه تولید آن چندین برابر قیمت عرضه است و این ناترازی اکنون به یک معضل جدی در اقتصاد تبدیل شده است.
وی افزود: قیمت بنزین در ایران منطقی نیست؛ اما به دلیل این که سایر بخش‌های اقتصادی کشور نیز از منطق درستی پیروی نمی‌کنند، افزایش قیمت بنزین می‌تواند بحران های اجتماعی به وجود آورد. با این حال، واقعیت این است که قیمت کنونی بنزین عادلانه نیست. چون با توجه به یارانه‌ای بودن بنزین، افراد پر مصرف و ثروتمندتر بیشترین بهره را از این ارزانی می‌برند. به عنوان مثال، خانواده‌ای که چهار خودرو دارد، قطعاً از بنزین ارزان‌تر بهره بیشتری خواهد برد، که این موضوع عدالت اجتماعی را زیر سؤال می‌برد.
ارزانی بنزین ضربه بزرگ به بیت‌المال
این کارشناس حوزه انرژی و فعال اقتصادی تأکید کرد: بنزین باید با قیمتی منطقی عرضه شود؛ اما این تغییر نباید یک شبه اتفاق بیفتد. باید به تدریج و در طی ده سال، با شیب ملایم قیمت‌ها افزایش یابد تا به سطح قیمت‌های بین‌المللی و منطقه‌ای برسد. این کار علاوه بر این که قاچاق سوخت را کاهش می‌دهد، از ضررهای عظیم به بیت‌المال نیز جلوگیری خواهد کرد.
علمی در ادامه اظهار کرد: اگر قیمت بنزین را از بازی‌های سیاسی جدا کنیم، افزایش آن به خودی خود منجر به بحران اجتماعی نخواهد شد. مردم ایران به گرانی‌ها عادت دارند و آن را تحمل می‌کنند؛ اما افزایش قیمت بنزین، که به نوعی با سیاست‌های دولتی گره خورده است، می‌تواند موجب اعتراضات گسترده شود.
تصور اشتباه از گران شدن بنزین
وی توضیح داد: در تفکر عموم، بنزین به یکی از شاخص‌های تورم تبدیل شده و مردم فکر می‌کنند که با افزایش قیمت بنزین، سایر کالاها نیز گران می‌شود. در حالی که بنزین در سال‌های اخیر هم چنان ارزان مانده و این در حالی است که قیمت دیگر کالاها به طور پیوسته در حال افزایش است.
علمی هم چنین در باره تأثیر تحریم‌ها و افزایش قیمت جهانی نفت بر اقتصاد داخلی ایران معتقد است: برای کاهش اثرات منفی این چالش‌ها، ایران باید بر تقویت تولید بنزین و فرآورده‌های نفتی در داخل کشور تمرکز کند. سرمایه گذاری در فناوری‌های نوین پالایشگاهی و فرآوری نفت می‌تواند به کاهش وابستگی به واردات و کاهش هزینه‌های تولید داخلی در بلند مدت کمک کند.
این کارشناس حوزه انرژی در پایان پیشنهاد کرد: دولت می‌تواند برای کاهش فشار بر اقشار کم درآمد و آسیب پذیر، سیاست‌های حمایتی مختلفی مانند پرداخت نقدی یا توزیع یارانه‌های مستقیم به افراد آسیب دیده از افزایش قیمت بنزین اتخاذ کند. این راهکارها می‌توانند به کاهش نارضایتی‌های اجتماعی و اعتراضات مردمی کمک کنند.