علی غفوری
صنعتی که با مدیران کارآمد جان گرفت
در حالی که ایران در دهه های طلایی ۱۳۴۰ تا ۱۳۵۰ در بیش تر زمینه ها در حال توسعه بود، غرب حاضر به کمک به صنعت فولاد ایران نشد . حتی به گفته “رضا نیازمند” مرد اسطوره ای صنعت و برنامه ریزی ایران، هنگامی که آلمانی ها برای کمک به ایران برای ایجاد یک واحد فولادی کوچک به تهران آمدند، با تهدید ضمنی مستشاران آمریکایی خیلی زود میدان را خالی کردند.
ایران در سال ۱۳۴۷ به دنبال روس ها رفت و ذوب آهن اصفهان با ظرفیت اندکی بیش از تولید یک میلیون تن در سال محصول این توافق بود. پس از ان تا سال ها ایران رشد ظرفیت تولید فولاد نداشت (البته مدل کوچک تر یک واحد فولادی که بیش تر سازنده محصول بود نیز در خوزستان ایجاد شد).
تولید فولاد ایران تا سال ها افزایش نیافت تا آن که در اواخر حکومت شاه قرار شد در جنوب ایران یک کارخانه بزرگ فولاد با کمک ایتالیایی ها ایجاد شود. با وقوع انقلاب اسلامی و حمله سراسری عراق به ایران، این طرح متوقف شد تا آن که مجدداً از سال ۱۳۶۵ جان گرفت و با تغییر محل احداث به اصفهان، مبدل به بزرگ ترین طرح فولاد خاورمیانه با نام فولاد مبارکه شد.
این مجموعه با کمک مدیر بزرگی به نام “محمد حسین عرفانیان” از خاک بلند شد و با پایان جنگ و آغاز دولت اول سازندگی مرحوم هاشمی رفسنجانی و شکل گیری تیمی کاملاً حرفه ای در وزارت معادن و فلزات، برای اولین بار در تاریخ ایران به صنعت فولاد به چشم یک صنعت قدرتمند و آماده رشد نگاه شد.
“حسین محلوجی” وزیر وقت وزارت معادن و فلزات با انتخاب مدیران قوی، کمک بزرگی به این صنعت کرد و در دهه ۱۳۷۰ افرادی نظیر مهندس “علی شکر ریز” از طریق شرکت ملی فولاد ایران زمینه را برای توسعه مبارکه بیش از پیش فراهم کردند.
طی این سال ها تولید فولاد کشور کم کم از ۴ میلیون تن به ۸ میلیون تن رسید؛ اما هنوز کشور سالانه ۳ تا ۵ میلیون تن فولاد و محصولات فولادی وارد می کرد.
پرواز پرنده فولادین کشور
با روی کار آمدن دولت سید محمد خاتمی در سال ۱۳۷۶ و ادغام دو وزارتخانه “صنایع” و “ معادن و فلزات” و فرماندهی آن توسط “اسحاق جهانگیری”، صنایع پایه ای در کشور ناگهان به شکلی تصاعدی قدرت گرفتند.
تأسیس سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی در ۱۳۸۰ و ریاست مهندس “مصطفی موذن زاده” در کنار جمعی از بهترین مدیران اجرایی کشور، فرصتی بود تا صنایع معدنی و در رأس آن صنعت فولاد به شکلی برنامه ریزی شده پیشرفت کند.
با توسعه فولاد مبارکه در کنار فولاد خوزستان و ذوب آهن اصفهان، خیلی زود فولاد کشور به ظرفیت ۱۰ میلیون تن در سال رسید و طرح های توسعه صنعت فولاد یکی بعد از دیگری به اجرا درآمد و کشور از واردات فولاد بی نیاز شد.
سال ۱۳۸۴ با آغاز به کار دولت احمدی نژاد، یکی از مجموعه هایی که خیلی خوب درخشید همین بخش بود و سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی ایران که به شکل مخفف “ایمیدرو” معرفی می شد، به ریاست یکی از سالم ترین و حرفه ای ترین مدیران فنی ایران “احمد علی هراتی نیک” ضمن بهره برداری کامل از ۱۱ میلیون تن ظرفیت فولادی ،توسعه مبارکه تا سقف ۱۰ میلیون تن (از جمله راه اندازی فولاد هرمزگان)، کلنگ زنی ۷ طرح یک میلیون تنی استانی، توسعه فولاد خوزستان، ایجاد فولاد خراسان، ایجاد فولاد “ارفع” و چند طرح دیگر ظرفیت تولید فولاد ایران به رقم حیرت اور ۳۰ میلیون تن در سال رسید.
صادرات فولاد که در ابتدای دهه ۱۳۸۰ رقم ناچیز حدود چند ۱۰ میلیون دلاری بود، از مرز ۲ میلیارددلار (!) گذشت و این صنعت در دهه ۱۳۹۰ یکی از جلیقه های نجات اقتصاد ایران در اوج تحریم ها شد.
در حالی که مطابق استراتژی توسعه صنعتی کشور و چشم انداز ۲۰ ساله قرار بود در همه زمینه ها ایران در سال ۱۴۰۴ قدرت اول منطقه غرب آسیا شود، در بسیاری از زمینه ها بازی را به حریفان واگذار کردیم که البته تحریم ها دلیل اصلی این واقعه شوم اقتصادی بود.
در حالی که خودرو، لوازم خانگی، نرم افزار، بخش کشاورزی، صنایع متوسط، گردشگری و… همگی عقب ماندند، این صنعت فولاد بود که با قدرت پیش رفت و ظرفیت این صنعت به رقم شگفت انگیز و بسیار شایان تحسین در حدود ۵۰ میلیون تن رسید .
آغاز زمینگیر ساختن پرنده فولادین
با شدت گرفتن تحریم ها از سال ۱۳۹۷، صنعت فولاد نیز با چالش هایی مواجه شد، از جمله اجبار به بازگرداندن ارز حاصل از صادرات به سامانه های دولتی و یا فروش آن به قیمت تعیین شده توسط دولت. هم چنین ممنوعیت صادرات و یا ایجاد عوارض برای صادرات فولاد و… که تماماً ترمزی برای تولید و صادرات بودند.
در کنار این صدمات و خود تحریمی های داخلی، ضربه اصلی را ناترازی انرژی به این بخش وارد ساخت.
ابتدا قطعی برق در دولت مرحوم دکتر رئیس اندک بود، اما به تدریج به آن جا رسید که سبب اختلال در تولید شد و به ویژه شرکت هایی نظیر فولاد خوزستان صدمه جدی متحمل شدند. این ضربه ها سبب شد تا کل زنجیره فولاد با مشکل رو به رو شود.
در تابستان کمبود برق و در زمستان کمبود گاز، صنعت فولاد را از نفس انداخت و رشد تولید از ۱۴۰۱ تقریباً متوقف و فاصله ظرفیت نصب شده این صنعت حایز اهمیت با حجم تولید به شدت افزایش یافت.
جدول زیر فاصله تولید و ظرفیت را در ۱۰ سال اخیر نشان می دهد:
سال تولید
|
ظرفیت به میلیون تن
|
تولید به میلیون تن
|
93
|
22
|
16.1
|
94
|
22
|
16.2
|
95
|
23
|
16.7
|
96
|
29
|
18.5
|
97
|
31
|
21.8
|
98
|
34
|
24.6
|
99
|
36
|
27.2
|
1400
|
40
|
30.2
|
1401
|
44
|
27.9
|
1402
|
44
|
30.4
|
مانع اصلی تولید فولاد
قطعی برق سبب شده تا تولید فولاد در ۶ ماه نخست امسال، ۵.۷ درصد نسبت به مدت مشابه سال قبل کاهش یابد. به عبارت دیگر در ۶ ماه نخست امسال، ۱.۱ میلیون تن (به ارزش ۴۵۰ میلیون دلار) کاهش تولید فولاد داشتهایم.
این روند در ۷ ماهه نخست سال نیز ادامه یافته و بر روی صادرات محصولات طویل، شمش، گندله سنگ آهن و کنسانتره سنگ آهن نیز تأثیر گذاشته است. از یاد نبریم که سالانه ۷ تا ۸ میلیارد دلار از درآمدهای ارزی کشور از زنجیره فولاد است و هر گونه کاهش صادرات می تواند موجب تعطیلی واحدهای پایین دستی و بالا دستی شود.
کمبود ۱۸ تا ۲۰ هزار مگاواتی برق می تواند موجب کاهش شدید تولید این صنعت “انرژی بر" شود و در حالی که ظرفیت تولید فولاد ما به رقم ۵۰ میلیون تن نزدیک شده، فاصله بالا بین تولید و ظرفیت به عدم بهره وری صنعت و حرکت این مجموعه ها به سمت زیاندهی شود.
صنعت فولاد ایران مطابق اهداف برنامه های اقتصادی کشور و چشم انداز ۲۰ ساله حرکت کرده و کسی در دهه ۱۳۸۰ و اوایل دهه ۱۳۹۰ گمان نمی کرد این صنعت به مشکل تراز انرژی و تحریم های سنگین ۱۳۹۷ برخورد کند. با این وصف از ۱۵ سال قبل، فولادسازان به دنبال ایجاد نیروگاه های مخصوص خود رفتند تا برای روز مبادا تولیدات ماهانه یک تا یک و نیم میلیارد دلاری آن ها با مشکلی نظیر کاستی برق متوقف نشود.
نتیجه این تلاش ها چند نیروگاه کوچک بود تا آن که در سال ۱۴۰۰ باهدف کاهش وابستگی صنایع به تأمین برق از شبکه سراسری تفاهم نامهای بین وزارت نیرو و وزارت صنعت، معدن و تجارت به امضا رسید که بر اساس آن صنایع بزرگ برای ساخت نیروگاه وارد عمل شوند.
قرار شد ظرفیت ۸۰۰ مگاواتی نیروگاه های این صنایع به دو برابر افزایش یابد. بر اساس گزارشی که وزارت نیرو منتشر کرد، یکی از برنامههای مهم وزارت نیرو برای رفع ناترازی در صنعت برق و تأمین برق کافی به ویژه در فصل گرم سال، تسهیل فرایند نیروگاه سازی توسط صنایع است که در همین رابطه تا کنون ۵ واحد نیروگاهی از سوی صنایع کشور به ظرفیت ۸۷۱ مگاوات وارد مدار شده و قرار است تا تابستان آینده این رقم به ۱۷۰۰ مگاوات برسد.
وزارت نیرو امیدوار است مطابق این تفاهمنامه حداقل ۱۰ هزار مگاوات" نیروگاه خود تأمین" از سوی صنایع ایجاد شود. عملیات اجرایی ۵ واحد نیروگاهی شرکتهای فولاد مبارکه، چادرملو، آلومینیوم المهدی، شهید باکری سمنان و فولاد غرب آسیا در مجموع به ظرفیت حدود ۸۷۱ مگاوات به اتمام رسیده و به شبکه برق کشور متصل شده است. هم چنین مطابق این گزارش ها فولاد مبارکه ۱۶۰۰ مگاوات نیروگاه را در دست احداث دارد که ۶۰۰ مگاوات خورشیدی و ۱۰۰۰ مگاوات حرارتی است و از این میزان یک واحد گازی به ظرفیت ۳۰۷ مگاوات به بهره برداری رسیده است.
چه باید کرد؟
راه چاره این است که دولت بعد از این، دست از سر صنعت فولاد بر دارد و اجازه دهد این صنعت به توسعه خود ادامه دهد. آیا صنعتی که می تواند بدون کمک دولت راه خود را ادامه دهد و ارز اوری نیز داشته باشد، باید اسیر ضعف سایر بخش ها شود؟! بپذیریم که باید به سمت تولید محصولات رقابت پذیر و دارای مزیت نسبی در کشور برویم و سایر بخش ها را اگر توان ادامه ندارند، به تدریج کنار بگذاریم.