نوآوران آنلاین- درحالی این روزها خبرها از ثبت کارخانه سیمان شهرستان ری در فهرست میراث ملی حکایت دارند که سال‌هاست این بنای تاریخی تحت آسیب‌های فراوان قرار گرفته است. البته این بنای تاریخی تنها بنای تاریخی تهران نیست که خطر تخریب و آسیب آن را تهدید می‌کند چراکه مدتی است اخبار تخریب خانه‌ها و بناهای تاریخی تهران داغ شده است و هر روز خبر جدیدی از تخریب خانه‌ای تاریخی در گوشه و کنار تهران به گوش می‌رسد.
محسن شیخ‌الاسلامی (معاون میراث فرهنگی استان تهران) با اشاره به ثبت ۳ اثر تاریخی در فهرست آثار ملی گفت: کاروانسرای شاه عباسی و کارخانه سیمان شهرستان ری و همچنین عمارت و سر درهای ضلع شمالی و شرقی پلیس آگاهی تهران بزرگ واقع در خیابان وحدت اسلامی آثاری در جلسه کمیته فهرست آثار ملی به ثبت رسید.
فروردین سال جاری بود که با پخش سریال پایتخت ۵ و نشان دادن نمایی از لوکیشن این مجموعه که بخشی از سیلوی انبار گندم و کارخانه سیمان شهر ری را به عنوان محل درگیری داعشی‌ها با خانواده نقی معمولی و همراهانش انتخاب کرده بودند، شاهد آسیب‌هایی بودیم که پروژه فیلمبرداری و ساخت سریال متوجه این محوطه تاریخی کرد.
البته از آنجا که در آن زمان این محوطه تاریخی در فهرست میراث ملی کشور هیچ جایی نداشت، جای گله و شکایتی هم نمی‌ماند. از این روست که معاون میراث فرهنگی استان تهران گفت: یکی از دلایلی که سبب شد تا کارخانه سیمان شهر ری را ثبت کنیم، این بود که مانع ادامه تخریب‌ها در این محوطه تاریخی شویم. ثبت بناهای تاریخی در فهرست آثار ملی اولین گام در حفظ و صیانت از میراث فرهنگی کشور است چراکه می‌توانیم در چنین شرایطی، حریم و عرصه برای اثر تاریخی در نظر بگیریم. اما نبایست تنها به این امر بسنده کرد بلکه باید برای احیا و مرمت بناهای تاریخی از مشارکت نهادهای متولی که در بهره‌برداری از این آثار سهیم است استفاده نمود.
شیخ‌الاسلامی ادامه داد: مردم محلی شهر ری راغب هستند که این ساختمان تبدیل به موزه شود اما تاکنون بودجه‌ای به آن اختصاص نیافته است. آنها می‌گفتند که در مرحله نخست این بنا را ثبت ملی کنید سپس درصدد انجام سایر کارها برآیید.
اگر کاخ گلستان ثبت نبود!
او در پاسخ به سوال ایلنا مبنی بر تضادی که بین ثبت یک اثر تاریخی و وضعیت وخیم آن و حتا تخریب وجود دارد، گفت: به طور مثال در خصوص آنچه که این روزها درباره سرای سیگارچی و ساخت و ساز در حریم کاخ گلستان مطرح است، اگر این مجموعه تاریخی ثبت نبود و حریم نداشت و ضوابط آن رعایت نمی‌شد از آنچه که امروز هستیم، عقب‌تر می‌ماندیم. حداقل آن است که امروز می‌توانیم طرح شکایت کنیم و از ادامه ماجرا که به شکل غلط پیش می‌رود، جلوگیری کنیم.
تمام این صحبت‌ها درحالی از سوی معاون میراث فرهنگی استان تهران مطرح می‌شود که ساخت و سازها همچنان در منطقه بازار تهران ادامه دارد و هر روز شاهد انتشار خبری جدید از تخریب خانه‌ای تاریخی هستیم. نباید فراموش کرد که مجوز تخریب سرای تاریخی "منیرالسلطنه" یا "سیگارچی" براساس رای شورای فنی تهران مجوز تخریب و نوسازی گرفته شده است و سرای ۱۲۵ ساله سیگارچی که در حریم کاخ جهانی گلستان و در محدوده بازار ثبت ملی تهران قرار دارد در گیر و دار تخریب است. این تخریب‌ها در حریم کاخ گلستان تمامی ندارد و در محدوده ارگ تاریخی تهران و در مجاورت با ساختمان شمس‌العماره و سردر باب عالی کاخ موزه جهانی گلستان، شورای فنی و معاونت میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی استان تهران دو مجوز خارج از ضوابط حریم جهانی کاخ گلستان را در سال ۹۵ صادر کرده است.
شیخ‌الاسلامی در این خصوص گفت: ظرف امروز و فردا باید حکم قضایی توقف ساخت و ساز در حریم کاخ گلستان را بگیریم. البته از آن زمان است که دعواها شکل جدیدی به خود می‌گیرد و باید پاسخگوی این امر باشیم که چرا دستور ساخت و ساز در این منطقه صادر شده است.
بنابراین گزارش، ۱۹ بهمن سال۹۶ در مکاتبه‌ای از سوی شهرداری منطقه ۱۲ در مورد درخواست متولی موقوفه منیرالسلطنه مبنی بر تخریب و نوسازی مالک بنا به اداره کل میراث فرهنگی استان تهران ارسال شد. موضوع درخواست شهرداری منطقه ۱۲ در شورای فنی اداره کل میراث فرهنگی استان در سه جلسه در تاریخ ۲۰ اسفند ۹۶، ۲۳ مرداد ۹۷ و ۱۳ شهریور ۹۷ مطرح شد که نتایج در تاریخ ۱۶ مهر۹۷ برای اعلام نظر نهایی به معاون میراث فرهنگی کشور و تصویب و ابلاغ آن به اداره کل میراث فرهنگی استان تهران ارسال شد. البته بعد از انتشار این خبر، علی‌اصغر مونسان (معاون رئیس جمهور و رئیس سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری) دستور حفظ سرای سیگارچی و ممانعت از هرگونه اقدام در این بنای تاریخی را صادر کرد.
کارشناس صفر کیلومتر هم می‌داند چه برسد به اعضای شورای فنی تهران
تمام این اتفاقات درحالی توسط شورای فنی میراث فرهنگی تهران رقم خورده و به امضای مدیرکل میراث فرهنگی استان تهران رسیده است که شیخ‌الاسلامی در پاسخ به این سوال که آیا مسئولان میراث فرهنگی وقت و اعضای شورای فنی تهران نسبت به قوانین میراث جهانی و توجه به باید و نبایدهای ساخت و ساز در محدوده آن واقف نبودند که مجوز ساخت در محدوده ارگ تاریخی تهران و در مجاورت با ساختمان شمس‌العماره را صادر کردند، گفت: دانستن این مهم یا ندانستن آن، از چنین مهمی سلب مسئولیت نمی‌کند چراکه نخستین امر حقوقی و قضایی درخصوص حفظ حریم میراث جهانی باید مورد توجه قرار گیرد. البته بعید می‌دانم که آنها به چنین مهمی واقف نبوده باشند چراکه هر کارشناس صفر کیلومتری هم می‌داند که نباید در کنار کاخ گلستان، مجوز ساخت و ساز داده شود. البته نباید فراموش کرد که زمین‌های آن اطراف مرغوب هستند و پای پول در میان است.
معاون میراث فرهنگی تهران ادامه داد: حال که ما به این موضوع ورود کرده‌ایم و متوجه اشتباهات شده‌ایم، نیاز است تا درصدد رفع آن برآییم. در این میان ورود به بخش شکایت از ساخت و سازهای کنار کاخ گلستان را از بخشی که ملک متعلق به کاخ گلستان است، آغاز کرده‌ایم.
او در پاسخ به این سوال که باتوجه به آنکه بخشی از آن ملک در اختیار کاخ گلستان بوده و ساکنان آن سال‌ها به مدیریت کاخ گلستان اجاره می‌دادند، پس چگونه اجازه ساخت و ساز در محوطه‌ای که متعلق به کاخ گلستان است را گرفته‌اند، گفت: این سوال بزرگی است که برای خودمان هم مطرح است. البته معتقد هستیم که مسئولان کاخ گلستان در جریان دریافت مجوز ساخت و ساز توسط مالک آن منطقه نبودند چراکه این مجوز توسط اداره میراث فرهنگی تهران و زیر نظر شورای فنی میراث فرهنگی تهران صادر شده بود. البته باتوجه به آنکه مدیرکل میراث فرهنگی امضای نهایی را می‌کند، می‌توان گفت، مدیرکل میراث و گردشگری وقت استان تهران مسئولیت قانونی صدور این مجوزها را بر عهده دارد.
پاسخ اعضای شورای فنی سازمان میراث فرهنگی به این ابهام چیست؟
رجبعلی خسروآبادی (مدیرکل سابق میراث و گردشگری تهران) در گفتگو با ایلنا اعلام کرد: در آن زمان که البته مدت زیادی هم از آن نمی‌گذرد، فکر نمی‌کنم که چیزی را امضا کرده باشم که به ضرر میراث فرهنگی باشد. در واقع سعی کرده‌ایم که خلاف آنچه که باید برای میراث فرهنگی رقم بخورد را انجام ندهیم.
او در پاسخ به این سوال که چرا با وجود اشکالات حقوقی که درخصوص ملک و ساخت و ساز در مجاورت کاخ گلستان مطرح بود، پای مجوز ساخت و ساز را امضا کردید، گفت: در آن زمان هیچ مسئله حقوقی مطرح نبود و اگر بود ما خبر نداشتیم. نباید فراموش کرد که ساخت و ساز در آن منطقه محدودیت ندارد اما در ارتفاع این محدودیت وجود دارد. شاید سازنده این را رعایت نکرده باشد.
خسروآبادی با اشاره به آنکه دخل و تصرف سازنده در محدوده کاخ گلستان به مجوزهایی بازمی‌گردد که مورد تایید شهرداری بوده‌اند، گفت: امکان ندارد که به مستاجر یک ملک اجازه ساخت و ساز داده شود. در عین حال ما به عنوان مسئولان میراث فرهنگی تهران، بعد از بررس مجوزها و تاییدیه شهرداری در صدد بررسی امکان ساخت و ساز در محدوده اثر تاریخی برمی‌آییم. از آنجا که این ملک دارای استعلام های شهرداری و مدارک مالکیت بود، مورد بررسی شورای فنی میراث فرهنگی قرار گرفت و اجازه ساخت و ساز داده شد.
حکم قضایی می‌تواند حلال تخریب‌ها باشد
به گفته شیخ‌الاسلامی، درحال حاضر کارهای شکایت در جریان است و امید است که راه به جایی ببرد. فراموش نکنیم که این امر یک موضوع فراملی است و باید همه بخش‌ها از ملی گرفته تا استانی به موضوع ورود کنند نه آنکه بار حل این موضوع تمام و کمال بر دوش میراث فرهنگی تهران گذاشته شود چراکه می‌گویند خودتان مجوز داده‌اید پس خودتان هم بروید و درستش کنید. با وجود آنکه معاون رئیس جمهور و رئیس سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری به موضوع سرای سیگارچی ورود کرده‌است اما معاونت میراث فرهنگی کشور به این امر ورود نمی‌کند. ما نیز تاکنون چندین نامه به شهرداری نوشته‌ایم اما در نهایت می‌توان گفت که فقط با حکم قضایی است که می‌توان جلوی ادامه کار را گرفت. صدور این حکم هم به نظر قاضی بستگی دارد چراکه مسائل حقوقی به این سادگی‌ها حل نمی‌شود.
معاون میراث فرهنگی تهران با اشاره به آنکه با وجود صدور چنین مجوزهایی توسط اعضای شورای فنی میراث فرهنگی تهران، همچنان شاهد فعالیت این اعضا در شورای فنی هستیم، گفت: بارها به اعضای شورای فنی میراث فرهنگی گفته‌ایم که چرا چنین تصمیماتی درخصوص بناهای تاریخی تهران گرفته‌اید و آنها در پاسخ گفته‌اند که دراین خصوص یک اجماع کارشناسی صورت گرفته چراکه ملکی که این مجوزها برایش صادر شده منظر و سیمای جالبی نداشت و ساخت و ساز آن می‌تواند به منظر و زیباسازی خیابان ناصرخسرو کمک کند. همچنین در مجوز ساخت این بنا ذکر شده که با توجه به میزان طبقات ساختمان‌های اطراف می‌تواند ساخت و ساز داشته باشد. البته، نظرات آنها توجیهات فنی، کارشناسی و اجماعی است و از ابعاد حقوقی و قانونی کم توجهی شده است.
بهره‌برداری خانه ابتهاج با سرسره و تاب
معاون میراث فرهنگی تهران درخصوص آنچه که این روزها در خانه ابتهاج شاهد هستیم نیز گفت: خانه سر جایش است و امسال اعتباری برای ساماندهی آن گرفته‌ایم. شهرداری نیز طی چند سال گذشته محوطه سازی در آنجا انجام داده و حیاط آنجا را سامان داده است و تخریب در کار نیست.
خانه‌هایی از جنس سپهسالاری
البته ادامه تخریب خانه‌های تاریخی تهران را می‌توان در خیابان باغ سپهسالار (صف) جستجو کرد. این خیابان که معرف حضور شهروندان تهرانی بخصوص خانم‌هاست، یکی از بزرگ‌ترین مراکز عرضه کیف و کفش است و از قضا ساختمان‌های تاریخی ارزشمندی از اواخر دوره قاجار و اوایل پهلوی را در خود جای داده است. این خیابان در سال ۱۳۸۵ توسط شهرداری تهران به روی خودروها بسته و تبدیل به پیاده‌راه شد.
اگرچه به نظر می‌رسید پیاده‌راه کردن خیابان باغ سپهسالار موجب حفاظت بیشتر از فضای تاریخی آن خواهد شد، اما چنین نشد و به رغم مرمت یا پاکسازی برخی جداره‌های قدیمی، روند تخریب خانه‌های تاریخی این خیابان با هدف ساخت مجتمع‌های تجاری بزرگ شتاب گرفته است. چند سال پیش یکی از زیباترین خانه‌های قاجاری در ضلع شرقی این خیابان تخریب شد و اکنون سازه آهنی بزرگی برجای آن بالا رفته است.
در حال حاضر، دست‌کم دو خانه تاریخی دیگر نیز در مسیر تخریب کامل قرار گرفته‌اند. یکی از این خانه‌ها، دفتر چاپ شرکت رنگین (تصویر شماره ۱) است که مشخص نیست اخیرا به چه دلیل دیوارهای بخشی از طبقه فوقانی آن را تخریب کرده‌اند؟ تردیدی نیست که این اقدام موجب تخریب کامل بنا خواهد شد و زمینه را برای ساخت یک مجتمع تجاری دیگر فراهم خواهد کرد. همچنین، تصاحب فضای مجاور دیوار شرقی این خانه توسط بانک شهر و دکه‌های اغذیه فروشی، نقش مؤثری در تخریب منظر تاریخی خیابان باغ سپهسالار داشته است (تصویر شماره۲).
ساختمان تاریخی دیگری نیز در همان حوالی (تصویر شماره۳) مدت‌هاست به حال خود رها شده و سقف طبقه فوقانی آن فرو ریخته است. این ساختمان که احتمالا دارای مشکلات حقوقی یا مالکیتی است، به شدت ناایمن شده و ریزش کامل آن دور از نظر نیست.
شیخ‌الاسلامی در این خصوص نیز گفت: حفظ و احیاء میراث فرهنگی هیچ منافاتی با توسعه شهری نداشته بلکه موجب تقویت تعلق شهری شهروندان و هویت بخشی به داشته های فرهنگی بین اقشار جامعه خواهد شد.
زور میراث فرهنگی نمی‌رسد
حتا معاون میراث فرهنگی تهران درخصوص تخریب شبانه ساختمان هئیت تحریریه هفته نامه فکاهی و طنز توفیق که از سال ۱۳۰۲ در شب های جمعه منتشر می‌شد، گفت: در بسیاری از موارد زور ما برای نگهداری این خانه‌ها نمی‌رسد. البته این ملک ثبت ملی نبود و میزان دخالت‌مان در چنین موضوعاتی محدود است، چراکه ده‌ها ارگان و نهاد در این حوزه دخیل هستند و نمی‌توان از نقش شهرداری چشم پوشی کرد چراکه شهرداری مرجع صدور پروانه ساخت و ساز است و در برخی مواقع برای صدور این مجوزها از میراث فرهنگی استعلام نمی‌شود.
او در پاسخ به این به سوال که چرا تا این اندازه به ثبت خانه‌های تاریخی تاکید دارید آیا با ثبت این خانه‌ها در فهرست میراث ملی دیگر شاهد تخریب آن نخواهیم بود، گفت: متاسفانه ممکن است در آن صورت هم تخریب شود. اما حداقل آن است که مصوبه قانونی برای اجبار بازسازی عین به عین و عدم ادامه تخریب‌ها در دست خواهیم داشت. میراث فرهنگی اهرم قدرت بازدارنده جدی در این خصوص ندارد.