نوآوران آنلاین-بر کسی پوشیده نیست که بسیاری از آسیب های اجتماعی، نیاز بە بررسی و تحلیل بە مناسبت نامگذاری یک روزخاص جهانی یا ملی ندارند، بلکە این مسائل در زیست هر روزە ما حضوری تلخ دارند. 

مسالە خودکشی یکی از آسیب هایی است کە تمامی گروه های اجتماعی اعم از ثروتمندان و فقرا، زنان و مردان و حتی طی سال های اخیر متاسفانه کودکان را نیز در برگرفتە است. در چنین شرایطی ضروری است سازمان های غیر دولتی و نهادهای مختلف دولتی، افراد حقیقی و حقوقی در روند کاهش آمار این پدیده تلخ سهیم باشند. 

پرواضح است که برگزاری نشست های تخصصی چند ساعته و یا حتی یک روزه، نسخه شفابخشی برای رفع این معضل در جامعه نیست و باید تدابیری اندیشیده شود تا علل بروز چنین پدیده تلخی با کمک ها و مشاوره های روان شناسان، مشاوران خانواده و جامعه شناسان مورد آسیب شناسی قرار گیرد. 

قطع یقین مادامی که افراد از رفاه و شرایط زیست مناسبی برخوردار باشند، انگیزه ای برای ستاندن جان خود نخواهند داشت، اما بروز وضعیت نامناسب اجتماعی و به ویژه اقتصادی طی سال های اخیر موجب شده تا افراد تاب آوری کمتری در مواجهه با مشکلات زندگی داشته باشند و چاره ای جز از بین بردن خود نداشته باشند. 

متاسفانه روز سوم آذر ماه سال جاری خبری تحت عنوان "خودکشی چهار نفر در کمتر از ۲۴ ساعت در پیرانشهر" روی خروجی خبرگزاری ها قرار گرفت که در عین کوتاه بودن اما بسیار تلخ بود. این چهار جوان اهل پیرانشهر، یک دختر و سه پسر بودند که در کمتر از 24 ساعت اقدام به خودکشی کردند.  
در حالی که زیبنده نیست افراد جامعه ما به وضعیتی دچار شوند که قادر به ادامه زندگی نباشند و به نابودی خود بیاندیشند.  

امروزه جامعه شناسان و روان شناسان، رسالت سنگینی درخصوص آسیب شناسی چرایی بروز خودکشی دارند و باید در این میان مسئولان نیز زنگ خطر به صدا درآمده را بشنوند و نسبت به گسترش معضلات اجتماعی در جامعه با بی تفاوتی عبور نکنند و تمهیداتی اتخاذ و اجرایی کنند تا علل بروز این پدیده تلخ رفع شوند. 

لزوم روایت نگاری بازماندگان خودکشی

در همین خصوص فاطمه علمدار، جامعه‌ شناس و پژوهشگر حوزه آسیب‌های اجتماعی طی گفت و گویی با خبرنگار نوآوران با ذکر اهمیت حقوق اساسی و انسانی در حوزە بین الملل بە کنوانسیون های جهانی مرتبط با حق بر سلامتی جسمی و روانی، حق بر امنیت و حق بر آموزش اشارە کرد و مسئولیت دولت ها را برای اجرائی ساختن تمام زمینەهای سلامت جسمی و روانی شهروندان خاطرنشان ساخت.

وی در ادامه افزود: احقاق این حقوق بە کاهش رفتارهای خود تخریب گر از جملە خودکشی می انجامد و در عملی ساختن مکانیسم های این حقوق بنیادی، ما در حوزە اجتماعی شاهد رشد بی سابقە آمار آسیب های اجتماعی و اختلالات روان شناختی هستیم. 

رسالت مهم روان شناسان و جامعه شناسان 

این پژوهشگر حوزه آسیب ‌های اجتماعی با تاکید بر این که بخشی از رسالت روان شناسان و جامعه شناسان بە آشکارسازی آمار و تحلیل چرایی مسالە خودکشی باز می گردد، گفت: بخش مهم این آسیب بە رویکرد کیفی و کشف حقیقتی مرتبط است کە می خواهد خودکشی را از منظر اقدام کنندە و بازماندە بنگرد. در واقع می خواهد حقیقتی را روایت و آشکار کند کە منحصر بە فرد است و نه در آمارها و سخنرانی ها و سمینارها می گنجد و نە در پایان نامەهای مرتبط ، چرا که حقیقتی است که پشت نگرش‌ ها، قضاوت‌ ها، کلیشه‌ ها و باورهای عام دربارە خودکشی پنهان شده است. طی دو سال گذشتە، ما ١٥ روایت از بازماندگان خودکشی کە زنان بودند را جمع آوری کردیم کە در مرحلە چهارم خودکشی یعنی اقدام متوقف شدند و بە زندگی بازگشتنند.

از هم گسیختگی روانی و ذهنی

علمدار تأکید کرد: اهمیت این گونە روایت های بە شدت فردی، عمیق و پر اهمیت این است کە از مفاهیم انتزاعی، کلیشه‌ای، پیشامفروض و از پیش تعیین شده دوری می کند اما همچنان می توان در این روایت ها رگە های مشترکی را یافت کە برای پیشگیری از خودکشی در سطح اجتماعی بە ما کمک کند. روایت کردن بازماندگان یعنی افراد تکە پارە های خاطرات یا تجربیات تروماتیک خود را کنار هم می گذارند و امکان می یابند تا فاجعەای کە بر آن ها رفتە است را بازگو و بازسازی کنند. اینان کسانی هستند کە خود را لایق زیستن نمی دانند و هم فرد وضعیت از هم گسیختە روانی و ذهنی دارد و هم دچار گسست پیوندهای اجتماعی نیز شدە است. سوال اینجاست کە چرا تنها بازماندگان زن را در نظر گرفتەایم؟ یکی از دلایل، تغییر نسبت جنسیت افراد قربانی خودکشی در ایران بە نسبت آنها در سطح جهانی است که زنان بیشترین قربانیان خودکشی هستند.

خودکشی؛ اعتراضی نسبت بە وضعیت موجود خود

وی با اشاره به این که با توجە بە آمارها شاهد هستیم از سال ١٤٠٠ بە بعد تعداد زنانی کە در ایران خودکشی کرده اند، برخلاف مسیر جهانی، بیشتر از مردان بوده است، تاکید کرد: همین موضوع جای مطالعە دارد کە چگونه ویژگی های جغرافیایی، اقتصادی، بافت فرهنگی، سیاسی هر جامعە همچنان کە مکتب شیکاگو بیان می کند، بر موضوع نا به سامانی های اجتماعی و فردی و ایجاد آسیب های اجتماعی از جملە خودکشی تاثیر می گذارد. 
این پژوهشگر حوزه آسیب‌های اجتماعی ادامه داد: روایت یک بازماندە خودکشی را باید بازگو کنم؛ زنی خانەدار،٣٣ سالە، لیسانس، دارای فرزند، ساکن یکی از شهرهای کشور 10 سال قبل علی رغم مخالفت خانوادە با فردی ازدواج کرد کە از لحاظ اقتصادی و خانوادگی در رتبە پائین تری قرار داشت. چندین بار مورد خیانت شوهر قرار گرفتە و بە تدریج حمایت خانوادە خود را از دست داد. همسر بە او اطلاع دادە کە نمی خواهد بە زندگی با او ادامە دهد و قصد ادامە زندگی با زنی دیگر را دارد. او در یک وضعیت روحی ناهنجار اقدام بە خودسوزی کردە و توسط همسایەها بە بیمارستان منتقل شد. در حال حاضر پروسە مداوای سوختگی و جراحات را سپری می کند. او بر اثر شدت احساس محرومیت و سرخوردگی، تراکم آرزوهای برآوردە نشدە، گسست در تعامل با دیگران، حس تحقیر و ایزولە شدن، اقدام بە خودکشی اعتراضی کردە است، اعتراض نسبت بە وضعیت موجود خود.

نقش مؤثر فروپاشی و عدم انسجام فردی

علمدار همچنین اشاره ای به نظریە "گیبس" و "مارتین" داشت و افزود: آنچە نظریە گیبس و مارتین دربارە انسجام مزلتی بیان می کنند دارای مولفە های مهمی است کە بە عنوان مثال بیان می کند درجە همنوایی و انسجام افراد یک جمعیت نسبت بە مقررات وضع شدە و میزانی کە افراد را با نقش های متضاد روبرو می کند، رابطە معکوس دارد. یعنی درمورد زنان زمانی کە دربارە دلایل خودکشی روایت های شان را بازگو می کنند مشاهده می کنیم انبوه نقش های متضاد و شدت قوانین حقوقی و عرفی از بیرون چنان فشاری بر زنان وارد می کند کە دچار فروپاشی و عدم انسجام فردی می شوند. 
وی در ادامه به بازماندە دیگری از خودکشی که طی سال های اخیر اقدام به خودکشی کرده است، اشاره و مطرح کرد: بازمانده دیگری که مورد آسیب شناسی طی سال های اخیر قرار دادم، زنی ٢٨سالە که بە کارهای خانگی با درآمد اندک مشغول است، اقدام بە خوردن مقادیر زیادی قرص کردە است و پس از طلاق بە خانوادە پدری با پایگاه ضعیف اقتصادی بازگشتە است، شوهرش علی رغم حکم دادگاه ماه ها از دیدار او با فرزندانش جلوگیری کردەاست. در روایات اش از فشار شدید خانوادگی و اجتماعی بر خود می گوید، از ناتوانی در دیدار کودکانش، از سرزنش مداوم اجتماعی بە خودش کە مدام بە او می گفتند اگر مادر خوبی بودی می ساختی و می سوختی و بچەهایت را آوارە نمی کردی، از ناامیدی مفرط و اضطراب همیشگی و افکار همیشگی خودکشی می گوید. 

این پژوهشگر حوزه آسیب‌های اجتماعی با بیان این که ما درروایت نگاری بازماندگان خودکشی، تئوری های مختلف جامعە شناسی و روان شناسی را بر وضعیت تحمیل نمی کنیم، بلکە با توجە بە هر روایت تلاش می کنیم برای تفهیم و تحلیل موقعیت از این تئوری ها بهرە ببریم، عنوان کرد: در این خصوص می توان بە نظریە فشار عمومی "رابرت اگنیو" مراجعە کرد. به اعتقاد "اگنیو" اغلب افراد تمایل دارند تا به شیوه های مرسوم با فشار مقابله کنند. در حالی که برخی از افراد با فشار و احساسات منفی به شیوه مجرمانه مقابله می کنند، اما اغلب افراد به شیوه های غیرمجرمانه با آن مقابله می کنند و زمانی که افراد فاقد توانایی مقابله به شیوه مشروع باشند، روش های دیگری پیش می گیرند کە خودکشی و رفتارهای آسیب زنندە بە خود از جملە آنهاست. 

قرار گرفتن در معرض محرك منفی و افزایش ایده پردازی خودکشی 

علمدار معتقد است که در تلاش برای شناسایی چرایی باید بە ویژگی های افراد و محیطی که آن ها در آن  ساکن هستند توجە کرد و تبیین عوامل خارجی و اجتماعی در تعیین نوع راهبردهایی که یک شخص در آن درگیر می شود، راهگشاست. بە عنوان مثال حذف محرك مثبت موجب افزایش ایده پردازی خودکشی می شود. قرار گرفتن در معرض محرك منفی موجب افزایش ایده پردازی خودکشی می شود و همچنین حالات عاطفی منفی (افسردگی و خشم) موجب افزایش ایده پردازی خودکشی می شود. محرک مثبت می توانست دیدار فرزندان این زن باشد کە از او دریغ می شود، محرک های منفی شامل فشارهای اجتماعی و کنایە و تحقیر زن توسط خانوادە و اجتماع موجب ایدە پردازی خودکشی شدە و  خشم و افسردگی دائمی عاقبت او را بە سمت اقدام و برنامە ریزی برای خودکشی کرد. انبوه این روایات متعدد ما را بە سمت خوانشی ویژە از شرایط اجتماعی کە با نابرابری های متعدد علیە زنان انباشتە شدە است، راهنمایی می کند. 

آمار بالای خودکشی زنان 

در ادامه پای صحبت دکتر انور میری، روان شناس اجتماعی، پژوهشگر حوزه آسیب های اجتماعی و مشاور خانواده نشستیم.
میری با اشاره به نظریه مطرح شده از سوی "اشتاین مایر" مبنی بر "ناامیدی" به خبرنگار نوآوران گفت: بر اساس این نظریه کسانی که نامید هستند خودکشی می‌کنند و این نظریه یکی از نظریات پیشرو در خودکشی است. 

وی همچنین به ذکر نظریه "توماس جوینر" پرداخت و ادامه داد: به اعتقاد "جوینر" شیوع افکار خودکشی بسیار گسترده‌تر از آن چیزی است که قبلا تصور می‌شد و نیمی از مردم به خودکشی فکر می‌کنند. به نظر "جوینر" داشتن فکر خودکشی نمی‌تواند خودکشی باشد، بلکه این اقدام به عمل و کسی که اقدام به خودکشی می‌کند را باید خطرناک در نظر گرفت در واقع بر اساس عمل است که می‌توان مشخص کرد آیا فرد اقدام به خودکشی می‌کند یا نه. 
این روان شناس اجتماعی معتقد است که با هر اقدام به خودکشی حساسیت‌زدایی نسبت به آن از بین می‌رود و احتمال دارد شخص بیشتر خودکشی کند. مواجهه با جراحت و خشونت ریسک خودکشی را بالا می‌برد و امکان سرایت خودکشی بالاست یعنی این که اگر این وسایل و امکانات بیشتر و در دسترس باشند امکان اقدام به خودکشی بسیار بیشتر خواهد بود.

افزایش خودکشی های موفق در مردان 

میری با بیان این که با توجه به آمارها میزان اقدام به خودکشی در بین زنان بیشتر و خودکشی موفق در مردان بالاتر است، اظهار داشت: مشاوره‌‌های درمانی امری موثر در جلوگیری از خودکشی است. کسانی که اقدام به خودکشی می‌کنند اولین کاری که می‌شود انجام داد اتصال درمانی یعنی برقراری رابطه‌ مناسب با شخص است. بعضی از روان درمانگران در این اتصال درمانی خیلی موفق‌اند و برای شخصی که دارای افکار خودکشی است یا اقدام به خودکشی کرده، بسیار کمک کننده می باشد 

وی افزود: این اتصال درمانی یا این رابطه‌ای که ما با شخص برقرار می‌کنیم می تواند تاثیر به سزایی در عدم خودکشی شخص داشته باشد و یکی از تکنیک‌هایی است که برای مصاحبه با فردی که اقدام به خودکشی کرده می توان استفاده کرد. از جمله این که نوعی ساختار دادن به جریان مصاحبه با شخص و این که این افکاری که فرد دارد ما بتوانیم آن را تئوریزە و تحلیل کنیم و در نهایت با مثال‌هایی که ارائە می دهیم بتوانیم تا حدی آن را به تعویق بیاندازیم و در نهایت شخص از این اقدام صرف نظر کند، چون تعدادی از دانشمندان معتقدند وقتی کسی افکار خودکشی دارد یا انجام می‌دهد یا انجام نمی‌دهد و شخص البتە، تا ابد در این حالت دوگانه باقی نمی‌ماند. در این مرحلە زمانی کە ما ارتباط درمانی برقرار می کنیم، نوعی ساختار به مصاحبه می‌دهیم و با شخصی که در فکر خودکشی هست ما ارتباط برقرار و او را از خودکشی منصرف می کنیم.

میری در پایان با اشاره به این که در ارزیابی خودکشی ریسک پایه و بحران را در نظر می‌گیریم، گفت: کسانی که ریسک بالایی دارند مثلا ناامیدی، ریسک خودکشی در آنها بالا می‌ رود پس با این حساب ریسک پایه و بحرانی که می ‌تواند به این ریسک پایه اضافه شود را می ‌توان پیش‌بینی کرد.