استراتژی دولت ها در زمینه فضای مجازی

در سه دهه گذشته یعنی از سال 1373 تا کنون که اینترنت وارد کشور شده استراتژی دولت ها در مواجهه با فضای مجازی به این صورت بوده است:

اول : 1373 تا 1376 : دوره ورود و استقرار اینترنت در ایران

اولین مرکزی که در ایران به اینترنت متصل شد، مرکز فیزیک نظری ایران (پژوهشگاه دانش های بنیادین فعلی) وابسته به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری بود که در سال 1373 توسط لینکی به دانشگاه وین در اتریش وصل شد. تا سال 1376 یعنی سالی که کنفرانس سران کشورهای اسلامی در تهران برگزار شد کسی اینترنت را به درستی نمی شناخت و سازمان های اندکی به اینترنت متصل شده بودند. اما پروتکل های سازمان کنفرانس اسلامی مبنی بر الزامی بودن استقرار اینترنت در سالن اجلاس برای سران، وزرا و خبرنگاران، باعث شد تا بیش از 1000 خبرنگار رسانه ای که اجلاس را در سه نوبت کارشناسان، وزرا و سران در طول دو ماه پوشش خبری می دادند و بیش از 1000 خبرنگار خارجی هم حضور داشتند، موضوع اینترنت توسط خبرنگاران نشر داده شود و افکار عمومی با این فناوری آشنا شود. انفجار اینترنت در ایران در واقع از سال 1376 به بعد بود نه1373. طبیعتا در این دوره وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی هیچ برآوردی از وضعیت اینترنت و تحولات ناشی از آن در آینده نزدیک درایران نداشت.

 دوم : از 1376 تا 1384: دولت خاتمی

استراتژی عمده دولت خاتمی در مواجهه با اینترنت یک نوع استراتژی بحت و حیرت همراه با رهاشدگی این فضا بود. اولا سیاست اصلی دولت اصلاحات، کنترل رسانه ها و فضای مجازی نبود. بنابر این این فضا در فقدان قانون یا مقررات یا تنظیم گر مشخص رشد کرد. فلیترینگی وجود نداشت و اگر هم به فرض وجود می داشت امکان اعمال آن بر تمام خدمات دهندگان اینترنت وجود نداشت چون اساس از سال 1385 به بعد بود که درگاه ورود اینترنت به کشور یکپارچه شد و در انحصار شرکت ارتباطات زیر ساخت قرار گرفت تا پیش از آن هر آی اس پی و آی سی پی، هر اپراتور و هر دستگاهی می توانست با عقد قرارداد با یک خدمات دهنده بین المللی اینترنت داشته باشد.به خاطر بسته شدن فضای رسانه ای کشور در پی توقیف تعداد زیادی از مطبوعات کشور در سال 1379، فعالان سیاسی و رسانه ای به اینترنت روی آوردند و این تحول مقارن بود با ظهور پدیده ای به نام وبلاگها. ایرانی به شدت به وبلاگ نویسی روی آوردند و وبلاگ نویسی فارسی در جهان منفجر شد به طوری که  علی رغم سرعت کم اینترنت در ایران(محدودیت رسمی 128 کیلو بیت بر ثانیه) ایرانی ها توانستند با راه اندازی 10 میلیون وبلاگ، در فاصله سال های 1381 تا 1386 رتبه چهارم وبلاگ نویسی جهان را به دست آورند.

سوم : از 1384 تا 1392: دولت احمدی نژاد

استراتژی اصلی  دولت احمدی نژاد، محدود کردن اینترنت و تلاش برای کنترل فضای مجازی بود. طراحی اینترنت ملی توسط وزارت ارتباطات در سال 1385 ( که در سال 1389 در متن قانون برنامه پنجم تبدیل به شبکه ملی اطلاعات شد)، تصویب قانون مبارزه با جرایم رایانه ای و اینترنتی در مجلس و متعاقب آن تشکیل کمیته فیلترینگ(کمیته تعیین مصادیق مجرمانه)، متمرکز شدن درگاه یا گیت وی ورودی اینترنت به کشور در شرکت ارتباطات زیر ساخت ازج جمله اقدامات دولت احمدی نژاد برای مواجهه با اینترنت بود. البته به موازات آن دستگاه قضایی و نیروی انتظامی نیز با تشکیل دادسرای ویژه مبارزه با جرایم رایانه ای، تاسیس معاونت فضای مجازی در دادستانی کل کشور، تشکیل پلیس فضای تولید و تبادل اطلاعات (پلیس فتا) به نظارت شدیدتر قضایی و پلیسی بر این فضا و فعالان آن پرداختند. در این دوره وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی که قانونا وظایف حمایتی و اجرایی در قبال تولید کنندگان محتواهای فرهنگی، هنری و رسانه ای را داردبا تصویب آیین نامه ای در هیات وزیران به نام آیین نامه ساماندهی وب سایتها در سال 1385، عملا به دبیرخانه کمیته فیلترینگ تبدیل شد و از وظایف ذاتی خود دور شد. البته برای جبران این نقیصه در سال 1389 آیین نامه دیگری در هیات وزیران با نام آیین نامه ساماندهی  رسانه ها و فعالیت های فرهنگی دیجیتال به تصویب رسید که در آن بر جنبه های حمایتی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی از رسانه های دیجیتال و فعالیت های فرهنگی دیجیتال تاکید شده است .  همزمان در این وزارت خانه، با توسعه مرکز فناوری اطلاعات (که همه وزارت خانه ها دارند) مرکز جدیدی با نام مرکز فناوری اطلاعات و رسانه های دیجیتال شکل گرفت که متولی مجوز دهی و نظارت بر محتوا و فعالین فضای مجازی و تولید کنندگان رسانه های دیجیتالی شد. یکی دیگر از اقدامات کنترلی دولت احمدی نژاد، مقاومت شدید در برابر ورود نسل های جدید تلفن همراه به کشور بود. نسل سوم تلفن همراه که امکان استفاده از اینترنت را روی موبایل می داد هرگز در این دوره اجازه انتقال و فعالیت نیافت. لذا کند نگه داشتن سرعت اینترنت، اجرای سیاست فیلترینگ، کنترل قضایی و پلیسی فضای مجازی، اصلی ترین استراتژی حاکمیت در این دوره 8 ساله محسوب می شود. یکی از مشکلات عمده فضای مجازی در این دوره، تعدد مراکز تصمیم گیری در حوزه فضای مجازی اعم از وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، قوه قضاییه، نیروی انتظامی، مجلس شورای اسلامی، سازمان صدا و سیما، سازمان تبلیغات اسلامی و شوراهای عالی متعدد در این حوزه مانند شورای عالی اطلاع رسانی، شورای عالی فناوری اطلاعات، شورای عالی انفورماتیک، شورای عالی انقلاب فرهنگی بود. مقام معظم رهبری در سال 1390 با صدور فرمانی، دستور تشکیل شورای عالی فضای مجازی را صادر کردند که روسای قوای سه گانه و اغلب دستگاه ها و سازمان های مرتبط با این حوزه در آن عضویت دارند و از این تاریخ به بعد ، سیاستگذاری و تصمیم گیری همه دستگاه ها وقوای کشور در ارتباط با فضای مجازی، منحصرا توسط این شورا انجام می شود و مصوبات این شورا برای همه قوا لازم الاجراست.

چهارم : از 1392 تا 1400: دولت روحانی

یکی از شعارهای اصلی کمپین روحانی در مبارزات انتخاباتی ریاست جمهوری سال 1392 ، حمایت از فضای مجازی آزاد و مقابله با فیلترینگ بود. این سیاست با دو رویکرد دیگر همراه شد: اول خودداری نمایندگان دولت از حضور در جلسات کمیته فیلترینگ و دوم اجازه دادن به فعالیت اپراتور سوم یعنی رایتل که نسل سوم تلفن همراه را وارد کشور کرد و یکسال به طور انحصاری دراختیار داشت و در سال بعد دو اپراتور دیگر نیز اجازه ورود این نسل را پیدا کردند. به محض دسترسی ایرانی ها به اینترنت نسل سوم و پر سرعت، هزاران کسب و کار جدید شروع به فعالیت در فضای مجازی کردند، انبوه استارت آپها شکل گرفتند و توسعه فناوری های فضای مجازی که از سال 1383 با ظهور شبکه های اجتماعی شروع شده بود ولی به ایران وارد نشده بود، رونق گرفت. گرایش ایرانی به تلگرام دقیقا از سال 1393 شروع شد و به دلیل فیلتر بودن پیام رسان های محبوب قبلی مانند وی چت و وایبر، ایرانی ها به سمت تلگرام روی آوردند، کوچ عظیم ایرانی ها به تلگرام به دلیل فیلتر نشدن آن، قابلیت های فنی این پیام رسان و وجود فناوری کانال که منحصر به تلگرام بود وهنوز هم این قابلیت را در بین تمام پیام رسان های دنیا حفظ کرده است بود. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در این دوره، با  توسعه سامانه  مجوز دهی به رسانه های دیجیتال، اقدام به اعطای شناسه الکترونیکی تحت عنوان شامد به تمام پلتفرم های دیجیتال از جمله شبکه های اجتماعی، اپ استورها، رسانه های بر حامل، سایتها، وبلاگها، سامانه های همراه و هوشمند کرد. این شناسه که به منزله احراز هویت دارندگان رسانه های دیجیتال است تا کنون به بیش از یک میلیون رسانه دیجیتال در کشور داده شده است و مکانیزم هایی برای نظارت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بر محتوای رسانه های دیجیتالی که شناسه شامد گرفته اند وجود دارد و به محض عدول هر رسانه دارنده شامد از ضوابط تعیین شده، این شناسه از او پس گرفته می شود. این شناسه اکنون همراه با شناسه ای نماد وزارت صمت ، تنها لوگوها و شناسه های اعتماد بخشی به رسانه های فضای مجازی و دیجیتالی کشور به شمار می روند.

پنجم: از ۱۴۰۰ تا 1403: دولت رئیسی

در این دوره، سیاست دولت در قبال فضای مجازی ترکیبی از نظارت و توسعه بود. دولت رئیسی با تأکید بر شبکه ملی اطلاعات، تلاش کرده وابستگی کشور به اینترنت جهانی را کاهش دهد. در این راستا، سرمایه‌گذاری‌هایی برای تقویت زیرساخت‌های داخلی صورت گرفته و حمایت از پیام‌رسان‌های بومی افزایش یافت . با این حال، سیاست فیلترینگ و محدودیت‌های اعمال‌شده بر برخی پلتفرم‌های خارجی مانند اینستاگرام و واتس اپ ، بحث‌برانگیز بوده است. از سوی دیگر، دولت با ارائه بسته‌های حمایتی به کسب‌وکارهای دیجیتال، سعی در جبران این محدودیت‌ها داشت. توسعه زیرساخت‌های فنی مانند فیبر نوری و ارائه اینترنت امن و قابل‌اعتماد در کنار حمایت از کسب‌وکارهای نوپا از جمله محورهای اصلی سیاست‌گذاری این دولت در حوزه فضای مجازی محسوب می‌شود.

ششم: از شهریور 1403 تا کنون: دولت پزشکیان

با توجه به اینکه شعار و وعده رفع فیلترینگ گسترده اینترنت در ایران یکی از شعارهای مسعود پزشکیان در انتخابات ریاست جمهوری بود، انتظار گسترده ای در افکار عمومی برای رفع فیلترینگ به وجود آمده است و مطالبات عمومی در این حوزه بسیار وسیع است. با این حال، تصمیم برای رفع فیلترینگ هنوز به نتیجه عملی نرسیده و آن طور که اعلام شده بخش عمده ای از اعضای شورای عالی فضای مجازی با رفع فیلترینگ مخالف هستند. ولی به طور کلی، استراتژی دولت پزشکیان در مورد فضای مجازی، استفاده از ظرفیت های این فضا و مدیریت هوشمندانه آن به جای محدودیت های فیلترینگ است.