نبرد توسعه و پایداری در برابر بحران‌های محیطی
موقعیت جغرافیایی ایران به گونه‌ای است که آن را در منطقه‌ای خشک و نیمه خشک قرار داده و همین امر موجب شده است که ایران با مشکلات اقلیمی مختلفی مواجه باشد. این مشکلات نه‌تنها بر کیفیت زندگی مردم تاثیر گذاشته، بلکه چالش‌های جدی برای توسعه پایدار کشور نیز ایجاد کرده است.
زهرا برمکی
روزنامه نگار
ایران کشوری با تنوع اقلیمی و جغرافیایی فراوان است. از کوه‌های سر به فلک کشیده تا دشت‌های خشک و بیابانی، هر گوشه‌ای از این سرزمین ویژگی‌های خاص خود را دارد. موقعیت جغرافیایی ایران به گونه‌ای است که آن را در منطقه‌ای خشک و نیمه خشک قرار داده و همین امر موجب شده است که ایران با مشکلات اقلیمی مختلفی مواجه باشد. این مشکلات نه‌تنها بر کیفیت زندگی مردم تاثیر گذاشته، بلکه چالش‌های جدی برای توسعه پایدار کشور نیز ایجاد کرده است.
شرایط اقلیمی ایران به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص، تنوع زیادی دارد. در شمال کشور، در کنار دریای خزر، آب و هوای نیمه‌معتدل و مرطوب حکم‌فرماست. این ناحیه به دلیل وجود جنگل‌های هیرکانی و بارش‌های فراوان، یکی از مناطق سبز و حاصلخیز کشور است. در نواحی مرکزی و جنوبی ایران، وضعیت کاملاً متفاوت است. این مناطق تحت تاثیر بیابان‌ها و دشت‌های خشک قرار دارند و کمبود آب یکی از بزرگ‌ترین مشکلات آن‌ها به شمار می‌رود. در مناطق غربی و کوهستانی ایران، مانند کردستان و آذربایجان غربی، اقلیم سردتر است و بارش‌های بیشتری رخ می‌دهد. در شرق کشور نیز، کوه‌ها و بیابان‌ها به‌طور همزمان حضور دارند و شرایط آب و هوایی بسیار متنوع و گاهی متغیر است.
با این حال، این تنوع اقلیمی ایران به همراه مشکلاتی که از آن نشأت می‌گیرد، چالش‌های بزرگ زیست‌محیطی و اقتصادی را به همراه داشته است. یکی از مهم‌ترین این چالش‌ها بحران آب است. ایران به دلیل قرار گرفتن در منطقه‌ای خشک و نیمه‌خشک، منابع آبی محدودی دارد و این منابع به طور بی‌رویه مصرف می‌شوند. در سال‌های اخیر، کاهش بارش‌ها و خشکسالی‌های پی‌درپی باعث شده است که بسیاری از رودخانه‌ها، دریاچه‌ها و تالاب‌ها به مرز خشک شدن برسند. یکی از بارزترین نمونه‌ها در این زمینه، دریاچه ارومیه است که به‌تدریج به یکی از بزرگ‌ترین بحران‌های زیست‌محیطی کشور تبدیل شده است. علاوه بر این، استفاده بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی نیز موجب فرونشست زمین و مشکلات جدی در زیرساخت‌های کشاورزی و شهری شده است.
افزایش دما و تغییرات اقلیمی نیز تاثیرات قابل‌توجهی در ایران داشته است. در سال‌های اخیر، دما در بسیاری از مناطق کشور به شدت افزایش یافته است. این افزایش دما باعث شده است که نه تنها بحران خشکسالی شدت بیشتری پیدا کند، بلکه الگوهای بارشی نیز تغییر کرده‌اند. این تغییرات اقلیمی موجب بروز شرایطی چون سیلاب‌های ناگهانی در مناطقی که قبلاً بارش‌های کمی داشتند، و از سوی دیگر باعث تشدید بیابان‌زایی در نواحی خشک شده است. علاوه بر این، خشکسالی‌های مداوم، آفات کشاورزی و کاهش حاصلخیزی خاک، چالش‌های جدی برای کشاورزی و امنیت غذایی ایران به‌وجود آورده است.
گرد و غبار مغضل جدی اقلیمی ایران
یکی دیگر از معضلات جدی که ایران با آن مواجه است، گرد و غبار است. در بسیاری از نواحی جنوب‌شرقی و جنوبی کشور، این پدیده به‌ویژه در فصل تابستان شدت می‌گیرد و تاثیرات زیادی بر کیفیت هوا، سلامت عمومی و عملکرد اقتصادی دارد. منابع گرد و غبار در این مناطق معمولاً از خشک‌شدن دریاچه‌ها، رودخانه‌ها و منابع آبی، تغییرات اقلیمی و بهره‌برداری نادرست از زمین‌ها ناشی می‌شود. این پدیده نه‌تنها باعث بروز مشکلات تنفسی و قلبی در میان مردم می‌شود، بلکه هزینه‌های زیادی را به سیستم‌های بهداشتی و درمانی کشور تحمیل می‌کند.
چالش‌های اقلیمی ایران همچنین به کاهش تنوع زیستی و تخریب محیط زیست منجر شده است. بسیاری از گونه‌های گیاهی و جانوری که به‌طور طبیعی در ایران زندگی می‌کردند، به دلیل تغییرات اقلیمی، کاهش منابع آبی و تغییرات در زیستگاه‌ها در معرض خطر انقراض قرار دارند. جنگل‌های زاگرس که یکی از منابع مهم زیستی کشور هستند، به دلیل خشکسالی‌های مداوم و قطع درختان، در حال نابودی هستند. در نتیجه، ایران به‌سرعت شاهد کاهش تنوع زیستی و نابودی اکوسیستم‌های طبیعی خود است.
در کنار این مشکلات، آلودگی هوا در شهرهای بزرگ ایران، به ویژه تهران، یکی از چالش‌های جدی به شمار می‌آید. به دلیل صنعتی شدن، استفاده بی‌رویه از وسایل نقلیه شخصی و مصرف سوخت‌های فسیلی، آلودگی هوا در بسیاری از مناطق شهری به یک بحران تبدیل شده است. این آلودگی‌ها، علاوه بر تاثیرات منفی بر سلامت مردم، موجب ایجاد مشکلات اقتصادی و اجتماعی نیز شده است.
چه باید کرد؟
در پاسخ به این چالش‌ها، ایران نیازمند اقداماتی عاجل و اساسی است. مدیریت بهینه منابع آبی و مصرف درست آب یکی از راهکارهای اساسی برای مقابله با بحران کم‌آبی است. اصلاح روش‌های کشاورزی، استفاده از سیستم‌های آبیاری هوشمند و بهینه‌سازی مصرف آب در صنایع و شهرها از جمله این راهکارها هستند. توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر، مانند انرژی خورشیدی و بادی، نیز می‌تواند به کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی و کاهش آلودگی هوا کمک کند.
حفاظت از محیط زیست و تنوع زیستی نیز نیازمند برنامه‌های جامع و بلندمدت است. احیای اکوسیستم‌ها و حفاظت از مناطق طبیعی، علاوه بر حفظ تنوع زیستی، می‌تواند به کاهش تاثیرات تغییرات اقلیمی کمک کند. برای مقابله با پدیده گرد و غبار نیز باید برنامه‌های ویژه‌ای برای احیای دریاچه‌ها و تالاب‌ها و مقابله با بیابان‌زایی در نظر گرفته شود.
در نهایت، برای مواجهه با چالش‌های اقلیمی، آگاهی‌بخشی به مردم و مشارکت عمومی ضروری است. مردم باید از اهمیت حفاظت از منابع طبیعی و کاهش اثرات تغییرات اقلیمی آگاه شوند تا بتوانند در اقدامات فردی و جمعی خود نقش فعال‌تری ایفا کنند. تنها با همکاری و همیاری دولت، مردم و سازمان‌های بین‌المللی می‌توان به مقابله با این بحران‌ها پرداخت و به سمت آینده‌ای پایدارتر حرکت کرد.
تحولات اقلیمی و تاثیرات آن بر ایران
در همین خصوص احد وظیفه، رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی ایران در گفت و گو با نوآوران گفت: طی 50 سال گذشته، وضعیت بارش و دما در کشور به طور چشمگیری تغییر کرده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که بارش میانگین در پنج دهه اخیر حدود 250 میلی‌متر بوده اما در دهه پنجم اخیر این عدد به حدود 200 میلی‌متر کاهش یافته است. به عبارت دیگر، ایران به طور متوسط در این مدت 50 میلی‌متر از بارندگی سالانه خود را از دست داده است. این کاهش بارش می‌تواند به دلایل مختلف مرتبط با تغییرات اقلیمی و گرمایش جهانی نسبت داده شود.
وی افزود: اگر به تغییرات دما نیز نگاهی بیندازیم، مشاهده می‌کنیم که دمای میانگین کشور به طور مداوم در حال افزایش است. در سال جاری، دما در برخی فصول بیش از یک تا دو درجه از میانگین نرمال بالاتر رفته است. این افزایش دما در کنار کاهش بارندگی، شرایط غیرمطلوبی را برای کشاورزی و منابع آبی کشور فراهم کرده است، به طوری که نیاز آبی محصولات کشاورزی در شرایط دمای بالاتر افزایش می‌یابد.
وظیفه خاطرنشان کرد: شرایط اقلیمی به ویژه در مناطق شرقی کشور، مانند سیستان و بلوچستان و بخشی از خراسان، به قدری وخیم شده که به زودی می‌تواند منجر به عدم قابلیت زیست در این مناطق گردد. خشکسالی و افزایش دما باعث فرار جمعیت از این نواحی به مناطق با آب و هوای بهتر شده است.
وی ادامه داد: موضوع تغییرات اقلیمی تبدیل به یکی از مسایل محوری در سیاست‌گذاری‌های جهانی شده است. به عنوان مثال، دبیرکل سازمان ملل و دیگر رهبران جهانی به اهمیت توجه به تغییرات اقلیمی و سرمایه‌گذاری در انرژی‌های تجدیدپذیر تأکید کرده‌اند. این تغییرات اقلیمی مشهود در سطح جهانی، از آتش‌سوزی‌های گسترده در جنگل‌های کانادا گرفته تا طغیان‌های گرد و خاک در ایران، همه نشانه‌هایی از اثرات فزاینده تغییرات اقلیمی هستند.
رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی ایران متذکر شد: ایران به عنوان یکی از کشورهایی که به شدت تحت تأثیر این تغییرات قرار دارد، با خطراتی نظیر فرونشست زمین و نابودی منابع آبی مواجه شده است. به عنوان مثال، دریاچه ارومیه به دلیل برداشت بی‌رویه آب و کمبود بارش، به شدت خشک شده و این موضوع تهدیدی جدی برای زندگی ساکنان حاشیه آن و محیط زیست به شمار می‌رود.
وظیفه بیان کرد: بررسی‌ها نشان می‌دهد که اقدامات انسانی نظیر گسترش کشاورزی و استفاده بی‌رویه از منابع طبیعی، به شدت در تخریب محیط زیست و افزایش مشکلات اقلیمی نقش دارند. در همین راستا، ضرورت دارد که سیاست‌ها و راهکارهایی برای سازگاری با تغییرات اقلیمی و بهبود شرایط زندگی معرفی شوند.
وی افزود: با توجه به گزارش‌ها و تجارب گذشته، به نظر می‌رسد که انجام اقداماتی در جهت کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای و کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی می‌تواند بهترین راه برای مقابله با چالش‌های پیش‌رو باشد. به همین دلیل، نیاز به تغییرات ساختاری در سیاست‌های زیست‌محیطی کشور احساس می‌شود تا از شرایط بحرانی آینده جلوگیری شود.