شبکه‌های اجتماعی و نیاز مردم

کارکرد اصلی شبکه ‌های اجتماعی متصل‌کردن آدم‌ها به یکدیگر است. این شبکه‌ها خود محتوایی تولید نمی‌کنند و آنچه در این شبکه‌ها جریان دارد داده‌ها و اطلاعات و محتواهایی است که توسط کاربران تولید و منتشر شده است به همین دلیل نام این شبکه‌ها را سایت‌های کاربرمحور گذاشته‌اند. انسان‌ها اساساً نیاز به ارتباط با یکدیگر دارند. در فرایند ارتباط است که سایر فعالیت‌ها معنا پیدا می‌کند. علاوه‌برآن انسان موجودی اجتماعی است و با حضور در اجتماع اقناع و ارضا می‌شود.
شبکه‌های اجتماعی از قدیم هم وجود داشته‌اند. گروه‌های دوستان؛ احزاب، تشکل‌های مدنی؛ هیات های مذهبی، نهادهای صنفی، گروه‌های دانشجویی و دانش‌آموزی نوعی از شبکه‌های اجتماعی واقعی هستند. دنیای سایبر نوع جدیدی از شبکه‌های اجتماعی را به وجود آورده که شبکه‌های اجتماعی مجازی نام دارد. شبکه‌های اجتماعی واقعی در درون شبکه‌های اجتماعی مجازی بازسازی و بازپروری شده‌اند. گروه دوستان شما در شبکه‌های اجتماعی در واقع نمادی از گروه دوستان شما در فضای واقعی است. به همین دلیل برخی از صاحب‌نظران از ظهور پدیده جدیدی تحت عنوان واقعیت مجازی نام می‌برند که در حقیقت، واقعیتی عینی است که در فضای مجازی بروز و ظهور پیدا کرده است و درعین‌حال که دیده نمی‌شود وجود دارد.
اعتقاد به همین واقعیت مجازی است که باعث می‌شود در برخی از موارد این گروه‌های دوستان یا کندوهای ارتباطی در فضای مجازی، در صحنه‌های واقعی نیز خود را نشان دهند. مثلاً جرقه‌های اولین اعتراض‌هایی که منجر به تحولات موسوم به بهار عربی در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا شد در فضای همین شبکه‌های اجتماعی مجازی زده شد. ترس برخی کشورها از شبکه‌های اجتماعی مجازی نیز، حضور و سرایت این اجتماع‌های مجازی به فضای واقعی جامعه است و گرنه کیست که از فعالیت یک عده در پشت رایانه‌هایشان ترس و وحشت داشته باشد.
پس باید پذیرفت که شبکه‌های اجتماعی مجازی بازنمود یا آواتار شبکه‌های اجتماعی واقعی جامعه هستند و کنش‌ها و واکنش‌های شکل‌گرفته در این محیط مجازی به‌سرعت به محیط واقعی جامعه نیز انتقال می‌یابد. آدم‌های مجازی فعال در این شبکه‌ها نیز حتی اگر باهویت واقعی‌شان حضور نداشته باشند آدم‌های واقعی همین جامعه هستند. اگر خوب هستند یا اگر بد اگر خوب می‌نویسند یا بد همین آدم‌ها یا بهتر بگویم همین مردم هستند. اتفاقاً شبکه‌های مذکور آیینه اجتماع ما به شمار می‌روند این آدم‌ها از مریخ نیامده‌اند.
شبکه‌های اجتماعی مجازی بازتابنده دیدگاه‌ها، تفکرات، نگرش‌ها، جهان‌بینی، فرهنگ و ارزش‌ها و هنجارهای یک جامعه هستند. در هیچ دوره دیگری از تاریخ بشر، به‌اندازه امروز، ابزار و فضای لازم برای تحقیق و بررسی ویژگی‌های جامعه‌شناختی و روان‌شناختی مردم در دسترس جامعه‌شناسان و متخصصان علوم اجتماعی و روان‌شناسی اجتماعی نبوده است.
شبکه‌های اجتماعی مجازی دماسنج تحولات سیاسی و اجتماعی و فرهنگی جوامع نیز هستند. با رصد و پایش این شبکه‌ها می‌توان فهمید در درون لایه‌های مختلف اجتماعی چه چیزی در جریان است. با اتکا به واکنش‌ها و افکار منعکس شده مردم در این شبکه‌ها می‌توان حتی تحولات آینده را پیش‌بینی کرد. برای مثال امروز در غرب برای اطلاع از میزان فروش یک فیلم در آینده، ابتدا واکنش اعضای شبکه‌های اجتماعی را نسبت به آن می‌سنجند و بر اساس آن پیش‌بینی می‌کنند که فیلم با شکست مواجه خواهد شد یا با موفقیت و درخشش بی سابق.
شبکه‌های اجتماعی مجازی به طور مطلق نه تهدید هستند و نه فرصت اما هم‌زمان هم تهدید به شمار می‌روند هم فرصت. بستگی دارد به اینکه از چه زاویه‌ای به آن نگاه می‌شود. این شبکه‌ها از نظر فناوری، نقطه اوج بلوغ فناوری اطلاعات در دو دهه اول قرن جدید به شمار می‌روند شبکه‌های اجتماعی مجازی بر قله فناوری اطلاعات و فضای سایبر در این دو دهه ایستاده بودند.
اگر نگاه سلبی به این شبکه‌ها در جامعه‌ای حاکم شود نتیجه‌اش فیلترینگ و بگیروببند خواهد بود و البته به دلیل وجود و زایش فناوری‌های مبارزه با فیلترینگ این تدبیر یا سیاست در عرصه عمل با شکست مواجه خواهد شد و ماحصل آن نادیده‌انگاشتن فرصت‌های ایجاد شده توسط آنها است. اما اگر نگاه ایجابی به این شبکه‌ها در جامعه حاکم شود نتیجه‌اش تدابیر ایجابی و فرصت تلقی‌کردن آنها و استفاده از ظرفیت‌های این شبکه‌ها در امور مختلف علمی و آموزشی و اقتصادی و تجاری خواهد بود.
یاد برنامه‌ای ضبط شده توسط صداوسیما در سال 1391 افتادم که در آن بنده و دکتر علی اکبر جلالی و دکتر انصاری مدیر کل وقت دفتر مطالعات و برنامه ریزی رسانه‌ها وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی شرکت داشتیم و موضوع میزگرد تلویزیونی مذکور نیز آسیب شناسی فیس بوک بود. در آن برنامه ما سه نفر با حرارت تمام در باره فرصت‌ها و تهدیدات شبکه‌های اجتماعی و مطالب مرتبط با آن صحبت کردیم. آن برنامه هیچ گاه از صدا و سیما پخش نشد.
شبکه‌های اجتماعی مجازی دارای فرصت‌ها و تهدیدات بی‌شماری برای کاربران هستند. فرصت‌های این شبکه‌ها، بسیار بیشتر از تهدیدات آن هستند؛ اما این مسئله به‌خوبی برای مردم تبیین نشده است و به‌جای ترسیم و بیان فرصت‌ها و قابلیت‌های این شبکه‌ها برای رشد و توسعه و کسب‌وکار، بر تهدیدات آن تأکید شده است.
البته متأسفانه به دلیل نادیده‌گرفتن مسئله شبکه‌های اجتماعی مجازی در ایران هیچ آموزشی در باره مضرات یا عواقب یا خطرهای استفاده از آنها نیز در نظام آموزشی به دانش‌آموزان و دانشجویان ما داده نمی‌شود؛ لذا کاربران جوان این شبکه‌ها در ایران بی‌محابا و بی‌باکانه اطلاعاتی را در آنها منتشر می‌کنند که معمولاً در کشورهای دیگر توسط کاربران منتشر نمی‌شود.
نظام آموزش ما به‌شدت از روند رشد سریع فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی عقب‌مانده است. درحالی‌که حتی کودکان دبستانی ما نیز با اینترنت و شبکه‌های اجتماعی و بازی‌های رایانه‌ای آشنا هستند در مدرسه و کلاس از تصمیم کبری و چوپان دروغگو و دهقان فداکار و شیوه پخت نام سخن به میان آمده است. شیوه و نظام آموزشی ایران به‌ویژه در مقاطع ابتدایی هنوز روستا محور است آن هم روستاهای 5 دهه قبل!
به نظرم کودکان امروزی ایران حتی قادر هستند از موبایل برای نوشتن تکالیف خود استفاده کنند، از بازی‌های رایانه‌ای برای حل تمرین‌های ریاضی بهره بگیرند این در حالی است که حتی بردن موبایل به مدرسه نیز ممنوع است حتی در مقطع دبیرستان. این نتیجه همان تهدیدانگاری فناوری است در همه سطوح.
وقتش رسیده است که در کنار این نگاه تهدیدانگارانه، نگاه ایجابی و فرصت مدارانه را نیز به کار بگیریم و از قابلیت‌های این فناوری‌های نوین برای پیشبرد اهداف و برنامه‌های آموزشی و انتقال علم و دانش و تربیت دانش‌آموزانی ماهر و خلاق و مبتکر بهره بگیریم. آن وقت در کنار این آموزش‌ها، مضرات و خطرات این فضاها را به آنها گوشزد کنیم و به آنها بگوییم باید چه نکاتی را رعایت کنند تا معتاد اینترنتی نشوند. تا گرفتار تبهکاران سایبری نشوند تا حریم خصوصی آنها حفظ شود. گرگ ناقلای قصه‌های کتاب‌های ما هکرهایی امروزی هستند که از شیوه‌های مهندسی اجتماعی برای ربودن رمز عبور کاربران شبکه‌های اجتماعی مجازی استفاده می‌کنند.
ما نمی‌توانیم از شبکه‌های اجتماعی مجازی اجتناب کنیم گریزی از آن نیست. بدیلی برای این شبکه‌ها نداریم این یک‌روند جهانی است و البته منطبق با فطرت بشری. شبکه‌های اجتماعی مجازی قدرت بی‌نظیری در سطح ملی ایجاد می‌کنند که در بسیاری از موارد می‌تواند به کار گرفته شود. شبکه‌های اجتماعی، یک فناوری هستند و نوع استفاده از آنها بستگی به سواد رسانه‌ای کاربر دارد.