اولین اقدام دولت در رفع فیلترینگ؛ یک گام به پیش یا عقب؟

مهرشاد فرامرزی
خبرنگار

رفع فیلتر اینترنت یکی از مهم ترین وعده های دکتر پزشکیان بود که هفته گذشته بالاخره گامی در این خصوص برداشته شد و دو سکوی خارجی واتساپ و گوگل پلی رفع فیلتر شدند. این اقدام از منظر مطالبات کاربران و به ویژه فعالان کسب و کار، ناکافی ارزیابی شد و اساساً هر اقدام و مسیری که به رفع کامل محدودیت ها منتهی نشود را نفی می کنند؛ به طوری که برخی حتی حاضر به صحبت در این خصوص نمی شوند و صحبت کردن در این زمینه را بازی در زمین موافقان استمرار فیلترینگ می دانند. درمقابل، همین اقدام و گام کوچک نیز مخالفانی دارد که به نظر می رسد علی رغم جمعیت اندک اما انگار از قدرت بالایی برخوردارند.
موضوع رفع فیلترینگ و گام اخیر دولت در این زمینه و آینده موضوع را با برخی فعالان صاحب نظر در حوزه کسب و کارهای اینترنتی همچون مانوئل اوهانجانیانس (متخصص توسعه کسب و کار و مدیر مدیر ایسمینار)، ندا مفاخری (دکترای مدیریت کسب و کار و مدیرعامل مجموعه مدیران ایران) و مجید خاکپورمقدم (کارآفرین و رئیس انجمن صنفی کسب و کارهای اینترنتی) درمیان گذاشتیم که ماحصل آن از نظر مخاطبان گرامی می گذرد.

* ارزیابی شما از تصمیم شورای عالی فضای مجازی چیست؟ آیا امیدوار به ادامه گام‌ها هستید؟

مانوئل اوهانجانیانس: این طرح و تصمیم شورای عالی فضای مجازی دو گام روبه جلو و چند گام به عقب است! این ایراد از همین مرحله اول شروع می شود تا آخر ادامه دارد! وقتی شما مصوب می کنید 50 میلیارد تومان می خواهیم در مرحله اول به پیام رسان داخلی بدهیم و در مرحله بعد تقویت سکوهای داخلی را داشته باشیم، این یعنی ایجاد بستر رانت، این اصلاً محل بحث ندارد.
شما درنظر بگیرید که مثلا گوگل پلی و واتساپ را رفع فیلتر شده اند، درحالی که واتساپ کاربر ندارد. هنوز پرمخاطب ترین ها یعنی تلگرام و اینستاگرام و یوتوب رفع فیلتر نشده اند؛ طبیعتاً گوگل پلی که ما را تحریم کرده پس رفع فیلترش اثری ندارد. واتساپ برای کسب و کارهای خوب است که فیلترشکن ندارند، اما این دو اقدام اصولاً در خلاف جهت یکدیگر عمل می کنند؛ آن هایی که فیلترشکن ندارند یا نمی خواهند از آن استفاده کنند، قبلاً از پیام رسان داخلی استفاده می کردند، حالا که واتساپ رفع فیلتر شده از واتساپ استفاده می کنند و آن را به پیام رسان داخلی ترجیح می دهند. درهمین حال یک رقیب برای پیام رسان داخلی آزاد کردید ـ البته معتقدم بحث رقابت جداست؛ درست این است که در یک بازار رقابتی همه پلتفرم های داخلی و خارجی بتوانند با هم رقابت کنندـ اما با این وضعیت همه از پیام رسان داخلی به واتساپ مهاجرت می کنند.

ندا مفاخری: کمی امید به بازگشت عقلانیت و درک شرایط پیدا کردم. امیدوارم خیلی زود و قدرتمند ادامه پیدا کند قبل از آن که دیر شود. به نظر می رسد کلنجارهای داخلی با کسانی که منفعت شان در نشدن است خیلی انرژی و زمانبر بوده و امیدوارم کوتاه بیایند.

مجید خاکپور: مشکل اصلی در حال حاضر این است که ما دقیقاً نمی‌دانیم مصوبه شورای عالی فضای مجازی چیست. ما فقط یک دستور جلسه منتشر شده توسط خبرگزاری مهر را در اختیار داریم که مشخص نیست در جلسه مذکور در شورای عالی فضای مجازی، به تصویب رسیده است یا خیر. پس اولین خواسته و مطالبه ما این است که اگر مصوباتی در رابطه با تغییر در شرایط فیلترینگ وجود دارد، این مصوبات منتشر شوند.

* برای گام بعدی به شورای عالی و دولت چه پیشنهاداتی مطرح می فرمایید؟

مانوئل اوهانجانیانس: من اگر جای دولت باشم تمام سکوهای خارجی را رفع فیلتر می کنم، چون فارغ از این که چه اتفاقی می افتد، تقریباً 90 درصد کاربران از فیلترشکن استفاده می کنند، خود مسئولین هم استفاده می کنند. پس این که ما در فضای مجازی قانون گذاری کنیم، امری بدیهی است و همه کشورها قانونگذاری می کنند، ولی شما اگر بخواهید هم قانونگذاری کنید و هم بخواهید با سکوهای خارجی تعامل داشته باشید آن هم در شرایطی که تحریم هستیم، آن ها نمی توانند با ما ارتباط برقرار کنند و نهایتاً ما را به حساب نمی آورند و در بازی ها شرکت نمی دهند. پس بیاییم به این فکر کنیم که حداقل بساط این فیلترشکن ها را جمع کنیم و امنیت کاربران را فدا نکنیم، اما همه می دانیم که بزرگترین مانع، مافیای فیلترشکن است که هزاران هزار میلیارد درآمد کسب می کنند و مطمئنا مانع تراشی می کنند.

ندا مفاخری: مجدانه پیشنهاد می کنم برای تمام مسئولین کلاس هایی برای بررسی تحولات تکنولوژیک، استراتژیک برگزار شود. به نظرم بخش زیادی از مخالفان رفع فیلتر از روی عدم آگاهی و شناخت صحیح فرصت ها و تهدیدها با آن بخشی که عامدانه این موانع را ایجاد می کنند همراه هستند.

مجید خاکپور: پس از شفاف سازی، که پیش‌نیاز اصلی اقدامات و گام‌های بعدی است، انتقاد ما به رویکرد گام به گام در رابطه با رفع فیلترینگ است. متاسفانه فیلترینگ به نوعی اعتیاد برای برخی تبدیل شده است. اعتیادی که رهایی از آن ظاهراً پر از درد و رنج است، اما در عین حال، یک مطالبه عمومی و جدی برای کاربران و کسب و کارهای ایرانی نیز هست. کاربران ایرانی خواهان احقاق حق مسلم خود یعنی حق دسترسی آزاد به اینترنت سریع و با کیفیت هستند. حقی که به تدریج با ایجاد اختلال و محدودیت‌ها، از آن‌ها سلب شده است و همه به خوبی می‌دانیم می‌تواند به یکباره و در زمان کوتاهی به آن‌ها بازگردانده شود. پیشنهاد ما، همان طور که بارها گفتیم، رفع کامل فیلترینگ و اختلال‌های هدفمند روی دسترسی کاربران به اینترنت است؛ نه گام به گام و نه مرحله به مرحله، بلکه یکباره.

* فارغ از ملاحظات سیاسی، از منظر کسب‌وکاری چه آسیب‌ها و زیان‌هایی از فیلترینگ متوجه کسب و کار شما و کل اکوسیستم و اقتصاد شده است؟

مانوئل اوهانجانیانس: درمورد زیان ها و آسیب های فیلترینگ فارغ از بحث مسائل سیاسی، باید یادآوری کرد که کسب و کارهای استارت آپی، کسب و کارهای آنلاین و فناورانه به دنبال کانال های جذب و تبلیغات و برندینگ هستند. در چنین شرایطی وقتی ما در یک بازار بین المللی به راحتی می توانیم کمپین های مختلف در شبکه های اجتماعی پرطرفدار مثل یوتوب، اینستاگرام، فیسبوک، لینکدین و مانند این ها با قیمت های مناسب اجرا کنیم، اما عملاً از این امکان محروم هستیم. فیلترینگ یعنی عملاً اولین لوازم ایجاد و توسعه کسب و کار یعنی کانال جذب و تبلیغات را محدود کردیم و نمی توانیم آن را داشته باشیم.
فعالیت در بسترهایی مانند گوگل و یوتوب خیلی می تواند به جذب کاربر ارگانیک کمک کند و از منظر جذب، برندینگ و تبلیغات خیلی برای توسعه کسب و کار کمک کننده است. از طرف دیگر هزاران فروشگاه اینترنتی و آنلاین شاپ در سکوهایی مانند اینستاگرام درحال فعالیت اند و اگرچه با فیلترشدن باز هم خود را هماهنگ کردند، ولی رفع فیلتر خیلی می تواند کمک کننده باشد و درنهایت، با رفع فیلتر سکوهای خارجی، می توان ارتباط با کاربران بین المللی داشت و این خیلی کمک کننده است.
اکنون ابزارهای مورداستفاده کسب و کارها فیلتر هستند. کسب و کارها برای سهولت کار و برای توسعه کار خود یک سری ابزارهایی نیاز دارند که در حال حاضر فیلتر هستند و مجبورند از مشابهات داخلی بی کیفیت و با مشکلات فراوان استفاده کنند. رفع فیلترخیلی می تواند به کسب و کارها کمک کند.

ندا مفاخری: من کارم آموزش است. به دلیل فیلترینگ عملاً بخشی قابل توجه از افراد دسترسی شان ضعیف شده است. بخشی که اتفاقاً برای ما از نظر فرهنگی مهم هستند و محرومیت آموزشی بیشتری داشتند، دسترسی شان به منابع آموزشی رایگان عملاً بسیار محدود شده است.
ما پیش از فیلتر تلگرام، کانال های آموزشی ویژه اقشاری از جامعه داشتیم که دسترسی به منابع قوی آموزشی نداشتند و ما رایگان یا با هزینه کم، برای آن ها آموزش های منتخب و مفیدی برگزار می کردیم که عملاً این گروه کاملاً بعد از فیلتر ریزش جدی داشتند.
در مورد مدیران، بیشتر سختی دسترسی داشتیم و مشکلات متنوع ناشی از کیفیت و کارکرد فیلترشکن ها، فروش محصولات آموزشی ما به شکل معنا داری پایین تر آمده است. هزینه های اینترنتی خودمان و مشتریان مان با وجود کیفیت کمتر، افزایش داشته است. عملاً درگیری مباحث امینتی را به جهت استفاده از فیلترشکن ها در بسیاری از مدیران مشاهده کرده ام.

مجید خاکپور: ما هیچ ملاحظه سیاسی مشروعی در رابطه با فیلترینگ نمی‌بینیم. دسترسی آزاد حق ایرانیان است و هیچ ملاحظه‌ای نمی‌تواند سلب این حق را توجیه نماید. قطعاً اثرات کسب و کاری و فناورانه فیلترینگ و اختلال‌ها روی کسب و کارها بسیار گسترده است و به میلیاردها دلار در ماه می‌رسد، ولی بحث تاثیر فیلترینگ روی کسب و کارهای اینترنتی در شرایطی که معتقدیم حق اشخاص حقیقی و حقوقی از آن‌ها سلب شده است، موضوعی انحرافی محسوب می‌شود. متاسفانه برخی در تلاش هستند تا با گسترش اینترنت طبقاتی یا قشری، پاسخی به مطالبه کسب و کارها بدهند. بایستی این موضوع را نه از زاویه آسیب‌ها و خسارات که از زاویه حق و حقوق کاربران و کسب و کارها مطالبه کنیم. قطعاً احقاق این حق، جلوی ضرر و زیان بیشتر کسب و کارهای اینترنتی و کل اکوسیستم استارتاپی و اقتصاد کشور را نیز خواهد گرفت.

* به ‌نظر شما آیا شروط ایران که مهم‌ ترین آن ایجاد دفتر نمایندگی و قبول حکمرانی کشور بوده، درخصوص بازگشایی واتس‌اپ و گوگل پلی انجام شده؟ فکر می‌کنید دیگر پلتفرم‌ها در آینده این شرایط را بپذیرند؟

مانوئل اوهانجانیانس: درمورد شروط، من فکر نمی کنم گوگل پلی یا واتساپ بخواهند نمایندگی داشته باشند و اصولاً به خاطر تحریم ها نمی توانند دفتر ثبت کنند و در ایران نمایندگی داشته باشند.

ندا مفاخری: من تصور نمی کنم انجام شده باشد، اما به نظرم امنیت واتساپ ضعیف تر است. به همین جهت به تلگرام ترجیح داده شده است. سایر پلتفرم ها هم فکر نمی کنم بپذیرند و البته به نظرم ماهیت این شکل درخواست نقض حریم خصوصی مردم ایران است.

مجید خاکپور: بسیار بعید است چنین شروطی پذیرفته شود. این مباحث هم به احتمال زیاد با هدف انتقال مسئولیت این شرایط به گردن پلتفرم‌های خارجی مطرح می‌شود که به طور کامل بلاموضوع و مبحثی نامرتبط است. حالا همه به خوبی می‌دانیم که بحث فیلترینگ فراتر از پذیرش شرایط مشخصی توسط یک یا چند پلتفرم خارجی است؛ چرا که حتی اگر یک یا چند پلتفرم خارجی شرایطی امروز حاکمیت را بپذیرند، با تغییر شرایط توسط حاکمیت، باز هم راه برای فیلتر شدن مجدد آن‌ها باز خواهد بود. از طرف دیگر مگر پلتفرم‌های داخلی که ذیل حکمرانی کشور فعالیت می‌کنند و همواره با حاکمیت در تعامل بوده‌اند، از گزند برخوردهای سلبی و انسداد، در امان بوده‌اند؟

* چه پیشنهادهایی دارید تا با رفع ‌فیلترینگ هم خواسته مخالفان نشر محتوای غیراخلاقی، هم خواسته مدعیان لزوم اعمال حکمرانی بر فضای مجازی و هم منافع مردم و کاربران تضمین شود؟

مانوئل اوهانجانیانس: باید رفع فیلتر شود و همه مشکلات زیرساختی و محدودیت ها رفع گردد، اما در این راستا با دو چالش مواجه هستیم؛ یک سری از مخالفان رفع فیلتر می گویند فضای مجازی پر از فساد و محتوای مستهجن است، من هم معتقدم اگر نتوانیم به درستی از فضای مجازی استفاده کنیم برای بچه های ما خیلی آسیب زا خواهد بود. پس در مرحله اول ما باید محدودیت های سنی را در نظر بگیریم، مثلاً از یک سنی کمتر، نتوانند وارد برخی سایت ها شوند، از یک سنی مثلا 14 یا 15 سال به بعد وارد شبکه های اجتماعی شوند، مسأله بعدی آموزش است؛ آموزش والدین و بچه ها.
نکته بعدی این که ما می دانیم بر اساس شرایط کشور، سکوهای خارجی نمی توانند از قوانین و رگولاتوری ما پیروی کنند و عملاً داشتن کاربر ایرانی برای شان تفاوتی ندارد. چون نمی توانند از کاربر ما درآمدی داشته باشند، شما تلگرام را درنظر بگیرید که عملاً از کاربر ایرانی درآمد ندارد.
اما پیشنهادی که وجود دارد این است که ما قوانین را برای کسب و کارها وضع کنیم؛ یعنی یک منشوری از فعایت کسب و کارها یا فعالیت افراد در فضای مجازی ایجاد کنیم که کسانی که می خواهند در فضای مجازی فعالیت کاری کنند مجبور به رعایت آن ها باشند؛ برای کاربران نمی توانیم قانونگذاری کنیم، ولی برای کسب و کارها می توان قانونگذاری کرد. البته قانونگذاری برای کسب و کار و فعالیت های کاری هم نباید خیلی محدودیت کننده و یک طرفه باشد، بلکه همین که تابع شرایط و مقررات کشور باشند، محتوای مستهجن و غیرقانونی تولید نکند و متعهد به قانون و عرف جامعه باشند کفایت می کند.

ندا مفاخری: به نظرمن در دنیای امروز نمی شود جلوی تولید و انتشار هیچ محتوایی را گرفت. حکمرانی صحیح، برای داشتن سیستمی تلاش می کند که از هر انتقادی احساس خطر و بر هم خوردن امنیت نکند.
محتوای غیر اخلاقی را هم با کمک به ایجاد فرهنگ سالم در جامعه می توان کم مخاطب کرد. با انکار و محرومیت و سرکوب فقط موضوعات پنهان می شوند و پنهان شدن، جذاب ترش نیز می کند!

مجید خاکپور: در شرایطی که فیلترینگ نتوانسته است خواسته‌های هیچ یک از این سه گروه را پوشش دهد و عملاً با شکست کامل مواجه شده است، فقط می‌توان گفت فیلترینگ نتوانسته است هیچ منفعتی را به جز برای فروشندگان VPN، تضمین نماید.

* مسیر دولت آقای پزشکیان را برای عملیاتی کردن وعده‌هایش درست می‌دانید؟

مانوئل اوهانجانیانس: دولت پزشکیان دارد تلاشش را می کند و به هرحال از بی اقدامی بهتر است، ولی در یک چرخه ای قرار گرفته است که یک قدم رو به جلو برمی دارد، چند قدم به عقب. موارد کارشناسی که عرض کردم باید عمل شود، باید بتواند یک حد وسطی ایجاد کند چون به این نحو که دولت پیش می رود، دچار مشکل خواهد شد؛ دولت تلاشش را می کند ولی در مقابل یک قدم به پیش، باز چند قدم عقب می رود؛ البته همه می دانیم که تصمیمات فضای مجازی صرفا مربوط به دولت نیست و فراتر از دولت گرفته می شود و نمی توان از دولت انتظارات زیادی داشت.

ندا مفاخری: نسبتاً بله ولی به نظرم خیلی کُند است. ممکن است با این سرعت کُند برای خیلی از اصلاحات اساسی دیر شود.