بورس کشاورزی؛ راه‌حل بحران قیمت‌ها و معیشت کشاورزان ایران

زهرا برمکی
روزنامه نگار

ایجاد بورس کشاورزی در کشور به عنوان یک ساختار نوین اقتصادی و مالی، در کشورهای مختلف به منظور ساماندهی و بهینه‌سازی بازار محصولات کشاورزی میتواند نقش مهمی را ایفا کند. این نهاد اقتصادی، به دلیل اهمیت و وابستگی شدید کشاورزی به فرآیندهای بازار و تامین مالی، می‌تواند تأثیرات مهمی بر بخش کشاورزی، تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان داشته باشد. در ادامه، به بررسی اهمیت بورس کشاورزی، مزایای آن و چالش‌های موجود در ایجاد و توسعه آن در ایران پرداخته می‌شود.

بورس کشاورزی؛ تعریفی از یک بازار جدید

بورس کشاورزی به عنوان یک نوع بازار مالی تخصصی برای خرید و فروش محصولات کشاورزی، وظیفه تأمین نیازهای مالی و اقتصادی این بخش از تولید را بر عهده دارد. هدف اصلی بورس کشاورزی فراهم آوردن بستری برای عرضه و تقاضای محصولات کشاورزی و ایجاد شفافیت در قیمت‌گذاری و تبادل این محصولات است. در واقع، این بورس‌ها به تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان اجازه می‌دهند تا به شکلی سازمان‌یافته و شفاف، محصولات کشاورزی خود را به فروش برسانند و یا خریداری کنند.
در بسیاری از کشورها، بورس کشاورزی به گونه‌ای طراحی شده است که علاوه بر فعالیت‌های معاملاتی، می‌تواند به عنوان یک ابزار مهم برای مدیریت ریسک‌های مرتبط با نوسانات قیمت‌ها و افزایش شفافیت در بازار محصولات کشاورزی عمل کند. به این ترتیب، کشاورزان و تولیدکنندگان قادر خواهند بود تا با استفاده از قراردادهای آتی و اختیار خرید و فروش، ریسک‌های ناشی از تغییرات قیمت‌ها را کاهش دهند.

ضرورت وجود بورس کشاورزی

وجود یک بورس کشاورزی مناسب، در بسیاری از موارد برای بخش کشاورزی ضروری است. یکی از بزرگ‌ترین مشکلات کشاورزی در کشورهای در حال توسعه، مانند ایران، وجود بازارهای غیرشفاف، دستوری و پراکنده است که باعث می‌شود قیمت‌ها به درستی بر اساس عرضه و تقاضا تعیین نشوند. در چنین بازارهایی، تولیدکنندگان، به‌ویژه کشاورزان، قادر به فروش محصولات خود به قیمت‌های منصفانه نبوده و حتی ممکن است دچار ضرر و زیان‌های فراوان شوند. در نتیجه، بسیاری از تولیدکنندگان مجبور به فروش محصولات خود به واسطه‌ها با قیمت‌های پایین‌تر از بازار واقعی می‌شوند.
در این شرایط، بورس کشاورزی به عنوان یک نهاد کارآمد می‌تواند به تنظیم بازار و شفاف‌سازی آن کمک کند. این بازار می‌تواند با فراهم آوردن شرایطی برای معاملات مبتنی بر شفافیت و رقابت آزاد، به کشاورزان این امکان را دهد که محصولات خود را با قیمت‌های بهتر و منصفانه‌تری به فروش برسانند.

مزایای بورس کشاورزی

شفافیت قیمت‌ها: یکی از مهم‌ترین مزایای بورس کشاورزی، ایجاد شفافیت در قیمت‌ها است. در بازار بورس، قیمت‌ها به صورت شفاف و بر اساس عرضه و تقاضا تعیین می‌شود و این امر به کشاورزان و مصرف‌کنندگان کمک می‌کند تا از قیمت‌های غیرمنصفانه و دلالی جلوگیری کنند.
مدیریت ریسک: کشاورزان و تولیدکنندگان با استفاده از قراردادهای آتی و ابزارهای مالی بورس کشاورزی می‌توانند ریسک‌های ناشی از نوسانات قیمت‌ها را کاهش دهند. این امر به ویژه در محصولات کشاورزی که تحت تأثیر عوامل مختلفی مانند شرایط جوی و تغییرات قیمت‌های جهانی قرار دارند، اهمیت زیادی دارد.
افزایش دسترسی به منابع مالی: بورس کشاورزی می‌تواند به تولیدکنندگان دسترسی به منابع مالی را تسهیل کند. از طریق جذب سرمایه‌گذاران و خرید و فروش ابزارهای مالی کشاورزی، کشاورزان قادر خواهند بود تا منابع مالی لازم برای توسعه تولید خود را تأمین کنند.
حمایت از سیاست‌های کشاورزی دولت: دولت‌ها می‌توانند با حمایت از بورس کشاورزی، به تنظیم و مدیریت بهتر بازارهای کشاورزی بپردازند و سیاست‌های خود را در این حوزه به طور مؤثرتری پیاده‌سازی کنند. این امر می‌تواند شامل تسهیل صادرات، مدیریت واردات و حفظ ذخایر استراتژیک باشد.
کاهش دلالی: یکی از مشکلات بزرگ بازار کشاورزی در ایران، دلالی است که به افزایش قیمت‌ها و کاهش دسترسی مصرف‌کنندگان به محصولات با قیمت‌های مناسب منجر می‌شود. بورس کشاورزی می‌تواند با فراهم آوردن یک بازار منظم و شفاف، از دلالی جلوگیری کند.

چالش‌های بورس کشاورزی در ایران

اگرچه بورس کشاورزی می‌تواند تأثیرات مثبتی بر بازار کشاورزی ایران بگذارد، اما راه‌اندازی و توسعه آن با چالش‌هایی مواجه است. یکی از مهم‌ترین چالش‌ها، عدم آشنایی کشاورزان با مفاهیم بورس و بازارهای مالی است. بسیاری از کشاورزان به دلیل عدم دسترسی به آموزش‌های لازم و فقدان زیرساخت‌های مناسب، قادر به استفاده از امکانات بورس نخواهند بود. بنابراین، نیاز به آموزش و فرهنگ‌سازی در این حوزه وجود دارد.
چالش دیگر کمبود اطلاعات شفاف و به‌روز است. بورس کشاورزی برای عملکرد بهینه نیازمند اطلاعات دقیق و به‌روز در مورد وضعیت بازار، تولید، مصرف و شرایط اقلیمی است. بدون وجود این اطلاعات، امکان پیش‌بینی صحیح قیمت‌ها و انجام معاملات دقیق وجود ندارد.

عدم توسعه زیرساخت‌های فناوری

عدم توسعه زیرساخت‌های فناوری، نیز از دیگر موانع ایجاد بورس کشاورزی در ایران است. به‌ویژه در مناطق روستایی، بسیاری از کشاورزان دسترسی به اینترنت و فناوری‌های نوین ندارند که این موضوع می‌تواند موجب محدودیت‌های زیادی در استفاده از بورس کشاورزی شود.
در نهایت، بورس کشاورزی یک ابزار حیاتی و کارآمد است که می‌تواند به تنظیم بازار محصولات کشاورزی، افزایش شفافیت قیمت‌ها، مدیریت ریسک و تسهیل دسترسی به منابع مالی کمک کند. با این حال، برای موفقیت این بورس در ایران، نیاز به اصلاحات اساسی در زمینه آموزش، زیرساخت‌های فناوری و فراهم آوردن اطلاعات شفاف و دقیق وجود دارد. این اقدام‌ها می‌تواند به تحول و توسعه پایدار بخش کشاورزی کشور کمک کند و به بهبود وضعیت معیشتی کشاورزان و مصرف‌کنندگان منجر شود.
در همین خصوص بهمن آرمان، اقتصاددان برجسته کشور، در گفت و گو با نوآوران به بررسی چالش‌های کشاورزی ایران و ضرورت اصلاحات اساسی در این حوزه پرداخت.
وی در ابتدا به تجربه‌های خود در ایالات متحده اشاره کرد و بیان داشت که قبل از انقلاب، به‌ عنوان یکی از دانشجویان برتر به آمریکا فرستاده شد تا تحصیلات خود را در زمینه کشاورزی ادامه دهد. آرمان تأکید کرد: آن زمان، دانشجویان ایرانی در رشته‌های مختلف، از جمله کشاورزی، به کشورهای پیشرفته اعزام می‌شدند تا از آخرین دستاوردهای علمی بهره‌مند شوند. او در دوران تحصیل خود در آمریکا به بررسی تأثیرات زمین‌لرزه‌ها بر کشاورزی پرداخته بود و این تحقیق‌ها بر تجربیات عملی او در کشور تأثیر زیادی گذاشته است.
وی در ادامه به بررسی سیستم‌های کشاورزی در کشورهای پیشرفته مانند آمریکا و اروپا پرداخت و اظهار داشت: در این کشورها، الگوی کشت بر اساس پیش‌بینی‌های علمی و داده‌های اقلیمی تعیین می‌شود. او به تفاوت اساسی بین سیستم‌های کشاورزی این کشورها و ایران اشاره کرد و افزود که در کشورهای پیشرفته، اقتصاد دستوری وجود ندارد و قیمت‌ها به صورت آزاد و بر اساس عرضه و تقاضا تعیین می‌شوند. در مقابل، در ایران، دولت به‌طور دستوری قیمت‌ها را تعیین می‌کند که این امر به کاهش کیفیت محصولات کشاورزی و عدم توجه به الگوی کشت مناسب منجر شده است. آرمان معتقد است: این رویکرد نه‌تنها منجر به کاهش کیفیت محصولات می‌شود، بلکه باعث هدررفت منابع و کاهش بهره‌وری کشاورزی نیز خواهد شد.
این اقتصاددان برجسته همچنین به مشکلات ساختاری موجود در کشاورزی ایران اشاره کرد. او از مصرف بالای آب در این بخش و عدم توجه به شرایط اقلیمی سخن گفت و تأکید کرد که در بسیاری از مناطق کشور، کشت محصولات کشاورزی بدون در نظر گرفتن ظرفیت منابع آبی انجام می‌شود. به گفته او، این مشکلات ساختاری منجر به بحران‌های زیست‌محیطی و اقتصادی خواهد شد که در درازمدت اثرات منفی زیادی بر وضعیت کشاورزی و معیشت کشاورزان خواهد گذاشت.
آرمان در ادامه به تجربه خود در زمینه ایجاد بورس فلزات اشاره کرد و گفت: این تجربه به من کمک کرده است تا به عمق مشکلات کشاورزی ایران پی ببرم. به‌طور خاص، وی به این نکته اشاره کرد: کشاورزان ایرانی در بسیاری از موارد قادر به مدیریت درست محصولات خود نیستند. این مسئله، به‌ویژه در شرایطی که کشاورزان با مشکلات اقتصادی روبه‌رو هستند، به افزایش هزینه‌ها و بحران‌های اجتماعی منجر می‌شود. به نظر آرمان، بورس کشاورزی می‌تواند به‌عنوان یک ابزار کارآمد برای رفع این مشکلات عمل کند و در این مسیر، مهم‌ترین گام، انتقال بار مالی از دوش دولت به بازار بورس است.
وی همچنین به بررسی وضعیت خرید تضمینی کالاهای کشاورزی، به‌ویژه گندم، پرداخت و گفت: این سیاست با هزینه‌های بالایی همراه است. به‌عنوان نمونه، دولت برای خرید تضمینی گندم به مبلغ ۴ میلیارد دلار هزینه می‌کند که این مبلغ به حدود ۲۱۱ هزار میلیارد تومان می‌رسد. آرمان تأکید کرد که این مبلغ هنگفت می‌تواند در صورتی که کالاها در بورس معامله شوند، به شکلی بهینه‌تر و با قیمت‌های رقابتی‌تر تخصیص یابد. او پیشنهاد داد که به‌جای خرید تضمینی، دولت باید کالاهای کشاورزی را در بورس کالا عرضه کند تا قیمت‌ها بر اساس عرضه و تقاضا تعیین شوند. این امر نه‌تنها می‌تواند به افزایش رقابت در بازار کمک کند، بلکه به کشاورزان این امکان را می‌دهد تا محصولات خود را به قیمت مناسب‌تری به فروش برسانند.
این اقتصاددان در ادامه به تأثیرات بارش باران بر کشاورزی اشاره کرد و گفت: نوسانات آب و هوایی و کاهش بارش‌ها، تأثیرات زیادی بر کشاورزی کشور دارند. وی به تجربه‌های خود در خوزستان و تولید ذرت اشاره کرد و تأکید کرد: در این منطقه، باید اصلاحات جدی در الگوی کشت و مدیریت منابع آب انجام شود تا به بهره‌وری بالاتر و کاهش بحران‌های ناشی از کمبود منابع آبی دست یافت.
آرمان در نهایت بر لزوم ایجاد بورس کشاورزی و انتقال بار مالی از دوش دولت به بازار بورس تأکید کرد و گفت: این امر می‌تواند به بهبود وضعیت کشاورزی و معیشت کشاورزان کمک کند. به عقیده وی، برای تحقق این هدف، نیاز به اصلاحات اساسی در سیاست‌های کشاورزی و مدیریت منابع آب و انرژی وجود دارد. تنها در صورت ایجاد این تغییرات، کشاورزی ایران می‌تواند به سمت توسعه پایدار حرکت کند و چالش‌های اقتصادی و اجتماعی بخش کشاورزی حل شود.