ژورنالیسم اندیشه

ژورنالیسم(Journalism) به هر نوع فعالیت رسانه ای گفته می شود که خروجی آن در انواع رسانه های مکتوب، دیداری، شنیداری، آنلاین، موبایلی، خبرگزاری یا پلتفرم های اجتماعی می تواند ظاهر شود. این فعالیت ها از تولید خبر، گزارش، مصاحبه، مقاله، عکس، فیلم، تصویر، صدا و گرافیک تا مسئولیت هایی نظیر خبرنگار، گزارشگر، نویسنده، مصاحبه گر، دبیر سرویس، سردبیر، فیلمبردار، صدابردار، تدوین گر، گرافیست و ویراستار را شامل می شود.
به عبارت ساده تر، هر فردی که به طور حرفه ای در مشاغل تولید محتوا در هر بستر و سکوی رسانه ای فعالیت می کند ژورنالیست است. اما متاسفانه در زبان فارسی، ترجمه ژورنالیست به روزنامه نگار تقلیل پیدا کرده است که البته صحیح است اما کامل نیست. چرا که تصور عمومی از روزنامه نگار، کسی است که در روزنامه کار می کند و نه مثلا در رادیو و تلویزیون. شاید بهترین ترجمه برای مفهوم ژورنالیسم، رسانه نگار باشد.
براساس گزارش سالانه سازمان گزارشگران بدون مرز در سال ۲۰۲۳، ایران در رتبه ۱۷۸ از میان ۱۸۰ کشور در شاخص آزادی مطبوعات قرار دارد. این رتبه‌بندی نشان‌دهنده محدودیت‌های جدی در فعالیت‌های روزنامه‌نگاری است و تاثیر آن بر کیفیت و گسترش رسانه‌نگاری تخصصی به وضوح دیده می‌شود.
رسانه نگارها در حوزه های متعددی مشغول فعالیت هستند که به آن ها روزنامه نگار تخصصی می گویند و این نوع از روزنامه نگاری می تواند شاخه های متعدد داشته باشد. مانند سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، پزشکی، آموزشی، علمی، ورزشی، حوادث و پلیسی، انرژی، محیط زیست، دیپلماسی.
روزنامه نگاری دانشورانه در معنای عمومی آن می تواند از دو جنبه مورد تأمل قرار گیرد:
1. روزنامه نگاری بر اساس شاخص ها و استانداردهای علمی دانش روزنامه نگاری، به گونه ای که هر نوع فعالیت روزنامه نگاری، دارای مبانی و چارچوب ها و استانداردهای علمی دانش روزنامه نگاری باشد و قواعد و ضوابط علمی این رشته را رعایت کرده باشد مانند رعایت اصول و تکنیک های خبرنویسی، مقاله نویسی، تهیه عکس و فیلم یا صفحه آرایی و تدوین محتوا. این مفهوم در مقابل روزنامه نگاری تجربی قرار می گیرد که در آن روزنامه نگار، بدون داشتن دانش علمی و آکادمیک، اقدام به تولید محتوا در یک حوزه تخصصی می کند. برخی از متخصصان و کارشناسان رشته های مختلف که جذب رسانه ها شده اند در این چارچوب اقدام به تولید و نشر محتوا می کنند. بررسی‌ها نشان می‌دهد که در بسیاری از کشورها، از جمله آلمان و ایالات متحده، ژورنالیسم علمی به یکی از پویاترین و رو به رشدترین بخش‌های رسانه تبدیل شده است. برای مثال، درصد رسانه‌های متمرکز بر علم و فناوری در این کشورها طی دهه گذشته بیش از ۴۰ درصد رشد داشته است، در حالی که در ایران به دلیل کمبود منابع و زیرساخت‌ها، این رشد بسیار محدود بوده است.
2. روزنامه نگاری تخصصی در حوزه دانش و فناوری به نوعی از رسانه نگاری اطلاق می شود که در آن رسانه نگار بر حوزه مشخصی از دانش و فناوری ها متمرکز است. این حوزه می تواند شامل گستره ای از علوم و فنون مختلف از فیزیک، نجوم، هوافضا، نانو، بیو، سلول های بنیادی، پزشکی، فناوری اطلاعات و سایر حوزه های مشابه باشد.
طبیعی است در روزنامه نگاری تخصصی علمی یا روزنامه نگاری دانشورانه، رسانه نگار به طور خاص بر یک یا چند حوزه علمی یا فناوری متمرکز بوده و فعالیت اصلی او مشتمل بر تولید اطلاعات و محتوا از اختراعات، پیشرفت ها، دستاوردها، مشکلات و چالش های حوزه های علمی و فناوری و تبدیل آن ها به زبان قابل فهم برای عموم مردم جامعه است. در این چارچوب، روزنامه نگار واسطه میان دانشمندان و متخصصان علوم و فنون مختلف با مردم عادی جامعه می باشد. جای این مدل از روزنامه نگاری در ایران به شدت خالی است و ضعف های اساسی و بنیادین در این حوزه به چشم می خورد.
اما درک من از معنا و مفهوم ژورنالیسم اندیشه، نوعی از رسانه نگاری است که بر حوزه اندیشه، تفکر، ایدئولوژی، فلسفه، دین و مسائل فکری و اندیشه ای متمرکز است. طبیعتاً این حوزه به دلیل حساسیت های خاص، زبان خاص و مخاطب خاص، در نشریات تخصصی اندیشه دنبال می شود. این نشریات مخاطب عام ندارد و طرف خطاب تولیدات آن ها، اقشار فرهیخته و دارای تحصیلات عالی می باشد. چالش‌های ژورنالیسم اندیشه نیز مشابه ژورنالیسم علمی است. براساس پژوهش‌ها، بیش از ۷۰ درصد اندیشمندان ایرانی معتقدند که رسانه‌ها به دلیل نگاه عوام‌گرایانه، توانایی انتقال دقیق مفاهیم پیچیده فلسفی و ایدئولوژیک را ندارند. این موضوع باعث شده است بسیاری از این متخصصان از همکاری با رسانه‌ها خودداری کنند؛ در حالی که در کشورهای پیشرفته، این همکاری بخش مهمی از گفتمان عمومی است.
در طبقه بندی و نوع شناختی این دسته از رسانه ها، به مزاح باید آن ها را شبکه 4 ژورنالیسم تلقی کرد.
با این وجود، ژورنالیسم اندیشه در صدد است مبانی فکری، ایدئولوژیک و بنیادهای فکری و فلسفی پارادایم حاکم بر جامعه را به بدنه جامعه رسوخ بدهد و رگه های انحراف از مبانی اندیشه ای و دینی در اقدامات ، برنامه ها و دیدگاه ها و رفتارهای مسئولان و مردم را شناسایی و نسبت به آن ها روشنگری کند.
در هر صورت ژورنالیسم و رسانه نگاری، به طور کلی سه کارکرد در جامعه دارد که کم و بیش در انواع و اقسام رسانه نگاری از جمله ژورنالیسم اندیشه وجود دارد:
1. اطلاع رسانی و آگاهی بخشی
2. نقد و نظارت
3. سرگرمی و تفریح
به نظر می رسد دو کارکرد اول یعنی اطلاع رسانی و آگاهی بخشی و نقد و نظارت در ژورنالیسم اندیشه نسبت به سایر ژانرهای رسانه نگاری، پر رنگ تر باشد چرا که هدف اصلی ژورنالیسم اندیشه، نقد رفتار ، سبک زندگی و نقد دیدگاه ها و تفکرات اجتماعی در چارچوب اندیشه های بنیادین حاکم بر جامعه و در کنار آن، اطلاع رسانی و آگاهی بخشی به جامعه در حوزه های فکری و اندیشه ای می باشد. در همین راستا، استفاده از فناوری‌های نوین می‌تواند فرصت‌های بی‌نظیری برای ژورنالیسم اندیشه ایجاد کند. هوش مصنوعی و ابزارهای تحلیل داده می‌توانند به روزنامه‌نگاران کمک کنند تا اطلاعات گسترده‌تری از منابع علمی و فلسفی استخراج کرده و آن را با دقت بیشتری به مخاطبان منتقل کنند. با این حال، بهره‌گیری از این فناوری‌ها نیازمند آموزش و بازنگری جدی در روش‌های سنتی روزنامه‌نگاری است.
در پایان باید اذعان کرد شیوه ژورنالیسم اندیشه نیز مانند ژورنالیسم علمی در ایران بسیار نحیف و ضعیف است و اساساً بسیاری از اندیشمندان و دانشمندان رابطه چندان خوبی با ژورنالیست ها و رسانه ها ندارند. چرا که ژورنالیسم را نوعی عوام گرایی و جذب مخاطب به هر قیمت می دانند.