کلاف سردرگم زباله های شهری
وضعیت پسماندهای کشور ایران به یکی از چالش‌های بزرگ زیست‌محیطی و بهداشتی تبدیل شده است.
وضعیت پسماندهای کشور ایران به یکی از چالش‌های بزرگ زیست‌محیطی و بهداشتی تبدیل شده است. با افزایش جمعیت، توسعه صنعتی و مصرف‌گرایی، حجم پسماندهای تولیدی به صورت روزافزونی در حال افزایش است. این مسئله نه تنها مشکلات زیست‌محیطی، بلکه مشکلات اجتماعی و اقتصادی نیز به دنبال دارد. متأسفانه بسیاری از پسماندهای کشور به شکل مناسبی مدیریت نمی‌شوند و در نتیجه، آلودگی خاک، آب و هوا به‌وجود می‌آیند که تاثیرات منفی بلندمدتی بر سلامت جامعه و محیط‌زیست دارند.
متخصصان حوزه مدیریت پسماند با تاکید بر ضعف‌های قانونی، فنی و زیرساختی در مدیریت پسماند در کشور، خواستار بازنگری و اصلاحات جدی در این حوزه شدند. مشکلاتی چون عدم تفکیک پسماند، استفاده نادرست از فناوری زباله‌سوز و نبود زیرساخت‌های کافی برای مدیریت پسماندهای پزشکی از جمله چالش‌های مطرح‌شده بود.
علیرضا رحمتی، مدیر کل حفاظت محیط زیست استان تهران در این رابطه به خبرنگار نوآوران گفت: در تهران شرایط هوا مناسب نیست و آلودگی هوا باعث تعطیلی مدارس و آموزش شده است. همچنین واحدهای صنعتی و تولیدی به دلیل کمبود انرژی و ناترازی مصرف و انرژی‌ها تعطیل می‌شوند که این موضوع به تعطیلی تولید و تغییرات در فعالیت‌های اقتصادی منجر می‌شود. حتی وضعیت خاک خوب نیست و ما در تهران، با پدیده فرونشست مواجه هستیم و خاک مانند اسفنج عمل می‌کند که وقتی زیر آن آب باشد، می‌تواند میزان زیادی آب جذب کند. اما وقتی فشرده می‌شود، خاصیت جذب آب خود را از دست می‌دهد
وی با اشاره به مدیریت پسماند در کلان‌شهر تهران توضیح داد: روزانه حدود 6000 تن پسماند در جنوب تهران دپو می‌شود که به آلودگی آب‌های زیرزمینی و تولید شیرابه‌های بسیار آلاینده منجر می‌شود. متاسفانه وضعیت مدیریت پسماند در تهران را می‌توان صفر و حتی منفی دانست. در دهه ۸۰، فرهنگسازی و آموزش‌هایی برای تفکیک پسماند در منازل انجام شد و مردم به این امر پایبند بودند، اما اکنون شرایط بسیار بدتر شده‌است. تفکیک پسماند دیگر انجام نمی‌شود و پسماندها بدون تفکیک، به سایتی در کهریزک منتقل و دپو می‌شوند. این موضوع علاوه بر ایجاد رودخانه‌ای از شیرابه‌ها، وجهه گردشگری تهران و مسائل استراتژیک دیگر را نیز تحت تأثیر قرار داده‌است.
رحمتی در ادامه با اشاره به وسعت و جمعیت تهران گفت: شهر تهران با وسعتی معادل ۰.۷ درصد کل کشور، حدود ۱۱ درصد جمعیت کشور را در خود جای داده است. بنابراین طبیعی است که تولید پسماند در این شهر نیز بالا باشد. موضوع مدیریت پسماند یک موضوع صفر تا صدی است که ما فعلاً در بخش مقصد اقداماتی را انجام می‌دهیم؛ برای مثال به دنبال زباله سوز یا دفن پسماند هستیم، اما بخش‌های ابتدایی، یعنی از صفر تا 10 درصد این فرآیند، مانند آموزش و فرهنگسازی مغفول مانده است.
وی ادامه داد: در دهه‌های ۸۰ و ۹۰ صدا و سیما در زمینه آموزش و فرهنگسازی فعالیت داشت و مردم هم نشان داده‌اند که توانایی درک و عمل به این آموزش‌ها را دارند، اما اکنون مرحله تفکیک در مبدأ به درستی اجرا نمی‌شود. مرحله 10 تا 20 این است که تفکیک باید در منازل صورت گیرد و در بخش‌های اداری و اجرایی نیز سیستم مدیریت سبز پیاده شود.
مدیرکل حفاظت محیط زیست استان تهران با تاکید بر ایجاد زیرساخت‌های لازم در خصوص مدیریت پسماند عنوان کرد: مرحله ۲۰ تا 40 شامل زیرساخت‌هایی است و باید مکان‌هایی برای تحویل پسماندهای تفکیک‌شده مشخص شود. در گذشته در مشهد غرفه‌های بازیافت در سر هر خیابان وجود داشت که پسماندهای تفکیک‌شده را دریافت می‌کرد و در قبال آن مواد مصرفی خانگی تحویل می‌داد. این اقدام باعث ترغیب مردم به تفکیک پسماند می‌شد. در تهران هم برای این کار اپلیکیشن‌هایی معرفی شده اما کاربری آسانی ندارند و استفاده از آن‌ها دشوار است.
رحمتی با تأکید بر ضرورت تجهیزات مناسب تصریح کرد: باید تجهیزات و ماشین‌های مخصوص حمل زباله برای انواع مختلف پسماند فراهم شود. در منازل، پسماندهای ۵گانه شامل پزشکی، کشاورزی، شیمیایی، عادی و خطرناک وجود دارد که تفکیک نشدن آن‌ها به اختلاط و ایجاد تهدید جدی برای محیط‌زیست منجر می‌شود. برای مثال شیرابه بدترین نوع پساب است که تصفیه آن بسیار هزینه‌بر و دشوار است. برای یک متر مکعب تصفیه شیرابه، ممکن است به حدود یک میلیارد تومان هزینه نیاز باشد.
وی با اشاره به مشکلات زیرساختی در مدیریت پسماندهای پزشکی، گفت: در تهران حدود ۱۷۰ بیمارستان وجود دارد که روزانه حدود ۲۰۰ تن پسماند پزشکی تولید می‌کنند. این پسماندها باید کم‌خطرسازی شده و سپس تحویل شهرداری شود. علاوه بر این، ۷۰۰۰ کلینیک کوچک در تهران فعال هستند که هر کدام حداقل ۱۰ کیلوگرم پسماند تولید می‌کنند. عدم مدیریت صحیح این پسماندها می‌تواند تهدیدی جدی برای بهداشت عمومی باشد.
مدیر کل حفاظت محیط زیست استان تهران با اشاره به مسئولیت‌های قانونی و نظارتی گفت: مطابق ماده ۷ قانون مدیریت پسماند، مسئولیت مدیریت پسماندهای عادی بر عهده شهرداری است و پسماندهای صنعتی و پزشکی بر عهده تولیدکنندگان آن‌هاست، اما نبود زیرساخت‌های مناسب و نظارت کافی، این فرآیند را با چالش مواجه کرده است.
ضرورت ایجاد یک مدیریت واحد پسماند
رحمتی با اشاره به سیاست‌های کلی محیط‌زیست ابلاغی مقام معظم رهبری در سال 1396، بیان کرد: «این سیاست‌ها بر مدیریت یکپارچه، نظام‌مند و هماهنگ تاکید دارند. در بحث مدیریت پسماند، به ویژه پسماندهای پنج‌گانه، مشکل مدیریت واحد وجود دارد. سازمان حفاظت محیط زیست که نقش نظارتی دارد، با کمترین امکانات و تجهیزات موظف به نظارت بر این پسماندهاست. همچنین دستگاه‌های اجرایی مانند وزارت بهداشت، وزارت صمت، وزارت کشاورزی و وزارت نفت به‌طور جداگانه متولی بخش‌های مختلف پسماندها هستند، ولی به دلیل نبود یک سیستم مدیریت یکپارچه، این فرآیندها همخوانی ندارد.
وی با بیان این که با وجود قوانین مناسب در ایران، ضعف در اجرای این قوانین و نبود مدیریت یکپارچه مانع پیشرفت بوده‌است، گفت: اگر یک مدیریت واحد پسماند در کشور تحت عنوان “نظام مدیریت پسماند” یا مشابه آن مانند “اتحادیه پسماند” ایجاد شود، نظارت و اجرای قوانین می‌تواند به‌طور مؤثرتری انجام گیرد. چنین نظامی در حوزه پسماند می‌تواند با حضور دستگاه‌های دولتی و نهادهای نظارتی مانند سازمان محیط زیست و مجلس، مشکلات را به‌طور جدی پیگیری کند.
کاهش تولید پسماند با تفکیک از مبدا
رحمتی در پایان، در جمع‌بندی سخنان خود گفت: راهکارهایی که می‌تواند در حوزه مدیریت پسماند شکل بگیرد، در ابتدا همان اتحاد، آگاهی و دانش زیست‌محیطی جامعه است و نه صرف آموزش. آموزش‌های میدانی مشابه شهرک‌های آموزش رانندگی می‌تواند تأثیر زیادی در آموزش مدیریت پسماند داشته باشد. در این زمینه، مسئولیت‌پذیری نیز بسیار اهمیت دارد.
او با بیان این که مسئولیت اجتماعی به معنای تعادل بین اقتصاد و محیط زیست است، گفت: در مدیریت سبز، استفاده بهینه از منابع محیط زیستی بسیار اهمیت دارد. اگر در واحدهای تولیدی، صنعتی و حتی خانه‌ها تفکیک و بازیافت داشته باشیم، پسماند کمتری تولید می‌شود. در حال حاضر، سرانه پسماند ما چندین برابر میانگین جهانی است. این که اصلاً پسماند تولید نشود، یکی از مهم‌ترین راهکارهای اقتصاد چرخشی است.