قسمت یازدهم بخش اول – سید محمد قطب

مهرنوش جعفری

در نوبت‌های پیشین دیدگاه تفسیری محمد عبده را در بارۀ آزادی در معنای جامعه‌ شناختی آن به‌ طور اجمال بیان کردیم. اینک به تشریح آرای تفسیری “سید قطب” در باره مقولۀ آزادی می‌پردازیم.

زیست‌ جهان سید قطب

“سید ابراهیم حسین شاذلی قطب”، معروف به سید قطب در سال 1906میلادی در خانواده‌ای مذهبی و سیاسی در روستای “موشه” در ساحل رود نیل متولد شد.
سید قطب را باید از تأثیر گذارترین افرادی دانست که آرای او بر تفکر بنیاد گرایانه بعد از خودش سایه‌ افکنده و در راستای فربه‌ کردن اسلام سیاسی نقش بسیار مهمی بر جای گذاشته است. برای آشنایی بهتر با اندیشۀ سیاسی و آرای تفسیری سید قطب لازم است زیست‌ جهان او را مروری کوتاه داشته باشیم.
در این سلسله مطالب، مستند این قلم هم چنان کتاب تحقیقیِ “جریان‌ های تفسیری و مسئلۀ آزادی” اثر آقای دکتر “محسن آرمین” است.

روحیۀ سرکش و ناآرام

در دوران تحصیل در رشتۀ ادبیات در دانشکدۀ “دارالعلوم” قاهره به سال 1929، روحیۀ ناآرام و پر شور سید قطب و آراء انتقادی‌اش در مباحث ادبی او را از سایر دانشجویان متمایز می‌کرد. پس از فارغ‌التحصیلی به استخدام وزارت معارف مصر درآمد و به‌ واسطۀ روحیۀ پرخاشگر و ذوق ادبی و قریحۀ شعری‌اش، همزمان در مجلات مصر به انتشار مقالات انتقادی پرداخت. او بزرگان ادب کشور را از نقد بی‌ رحمانه‌اش بی‌نصیب نمی‌گذاشت. این جمله سید قطب در نقد “مصطفی رافعی” ادیب و متفکر مشهور مصری و صاحب کتاب “اعجاز القرآن” که جایگاه استادی‌اش را داشت، به‌ خوبی روحیات سید قطب را بیان می‌کند: «با خواندن اثر مصطفی رافعی علیه او احساس بغض و کینه کردم… من پیش از آن‌ که در ارزش و مقام ادبی این مرد تردید کنم، در انسانیت او تردید کردم».
در نمونۀ دیگر به مجرد این‌ که “طه حسین” که از حامیان سید قطب و سایر ادیبان جوان بود، مطلبی در نقد آنان نوشت، سید به‌شدت اُدبای نسل قبل را که طه حسین نیز از زمرۀ آنان بود، با بی‌ احترامی به باد انتقاد گرفت و او را چنین خطاب کرد: « علی ای یا دکتور انت الخبیث…». “عبدالفتاح خالدی” نویسندۀ کتاب “زندگی سید قطب” این جمله را از وی نقل کرده است: «شاید اولین شیفتۀ جنگ‌ و جدال ادبی با هر میزان از شدت و خصومت و جنجال من باشم و این به آن علت است که دشمنی زنده و پر تکاپو را بهتر از صلح راکد و مرده می‌دانم. فریاد و صدای طوفان بهتر از سکوت و سکون است».
سید قطب تا این زمان دو مرحله از حیات فکری‌اش را سپری می‌کرد. او پس از فاصله گرفتن از عقاید سنتی، اکنون دورانی از شک و تردید در باورهای دینی‌اش را طی می‌کرد. همکاری ادبی او با برخی مجلات وابسته به چپ مارکسیستی در مصر شاید گویای فضای فکری هیمن دوران زندگی‌اش باشد. اما این تردیدها او را به مرحلۀ پذیرش مارکسیزم نرساند. او که تا سال 1942 به مدت 17 سال عضو حزب “الوفد” بود، به حزب “سعدونین” شاخۀ انشعابی وفد، پیوست. در سال 1945 به دلیل روش‌های تسلیم‌ طلبانۀ احزاب سیاسی و عدم عزم جدی آنان در تغییر مناسبات قدرت دچار سرخوردگی شد و کلاً اعتقادش به فعالیت‌های حزبی را از دست داد. او در این‌ باره می‌گوید: «در این احزاب آن‌ چه شایستۀ فداکاری باشد، نیافتم. همگی مانند یکدیگرند و اعتقاد به راه‌ حل‌های میانه دارند. در ضمیر همۀ آن‌ها این دیدگاه نهادینه شده که انگلستان قدرتی شکست‌ ناپذیر است و فقر، مرضی غیر قابل علاج. آن‌ها صلاحیت رهبری نسل جدید را ندارند و فسیل‌های وامانده و دلال‌های سیاسی تهی از ایمان راستین به مردم و امت خویش‌اند».

تحول به‌سوی ایمان نوین مذهبی

در 39 سالگی به سال 1945 زمان اولین تجربۀ مواجهات سید قطب با چشم‌ اندازهای نوین دینی بود. قطبِ ادیب و هنر شناس، سر خورده و بی‌ اعتقاد به مکاتب مادی و اندیشه‌های رایج ناسیونالیستی به هنگام قرائت سورۀ فجر و (تکویر:17) متوجه عرصه‌های نامکشوف قرآن می‌شود تا انگیزه‌ای برای تألیف کتاب‌های “یالتصویر الفنی فی‌القرآن” (1945) و “مشاهد القیامة فی‌القرآن” (1947) باشد. این مرحله آغاز تحول او به‌ سوی ایمان نوین مذهبی بود.
کتاب ‘عدالت اجتماعی در اسلام” طلیعۀ انتخاب نهایی روح تشنه و سرگردان اوست. در سال 1948 به مدت دو سال راهی آمریکا شد و مشاهدۀ جامعۀ سرمایه‌داری و مصرفی آمریکا او را در ایمان به ارزش‌های معنوی اسلام راسخ‌تر کرد. کتاب “الاسلام والرأسمالیة” را که در آمریکا نوشته بود در بازگشت به مصر منتشر کرد (1951).
با ادامۀ انتشار کتاب‌های “الاسلام العالمی” (1951) و “در اسات اسلامیة” (1953) سید قطب به یک چهرۀ نظریه‌ پرداز اسلامی و مورد توجه مسلمانان “اخوانی” که این‌ بار بسط اندیشه‌های “حسن البنا” را در او می‌دیدند، تبدیل شده بود.

تقابل با روش افسران جوان و عاقبت آن

سید قطب در آغاز با کودتای افسران جوان به رهبری “جمال عبدالناصر” که انتظار داشت نظام جدید افکارش را به‌ عنوان ایدئولوژی خود برگزیند، همکاری داشت. اما ناصر که خود عضو شاخۀ نظامی “اخوان المسلمین” بود، و ابتدا به سید در مقام یک نظریه‌ پرداز انقلاب می‌نگریست، خیلی زود دریافت که اجرای اسلام ایده‌آلیستی و بنیاد گرایانۀ اخوانی – قطبی در مصرِ آن زمان ممکن نیست و لذا راه خود را از اخوان جدا کرد.
نارضایتی اخوان از نظامیان انقلابی که اینک بر اوضاع مصر مسلط شده بودند و به سوسیالیسم گرایش پیدا کرده بودند، ادامه یافت و سرانجام درسال 1954 به رویا رویی و دستگیری رهبران اخوان از جمله سید قطب منجر شد. سید قطب به 15 سال حبس محکوم شد؛ ولی درسال 1964 با وساطت “عبدالسلام عارف” رئیس جمهور وقت عراق آزاد شد، اما دو سال بعد به همراه رهبران اخوان به اتهام اقدام مسلحانه علیه حکومت دستگیر و این‌ بار میانجی‌گری‌ها سودی نبخشید و سید قطب پس از 8 ماه زندان، در سال 1966 اعدام شد.

در بارۀ تفسیر “فی ظلال القرآن”:

تدوین تفسیر سید قطب با نام فی ظلال القرآن در چهار مرحله صورت گرفت.
۱) انتشار سلسله مقالاتی در مجلۀ المسلمون انگیزه‌‌ای بود تا سید قطب از اواخر سال 1951 تحریر مطالبی را در تفسیر قرآن با عنوان فی ظلال القرآن آغاز کند. این بخش از تفسیر تا آیه 103 بقره ادامه یافت.
۲) در ادامه مطالب تفسیری فوق (از سال 1952 تا 1954) 16 مجلد تفسیر به رشته تحریر درآمد.
۳) او ادامه تفسیر را در زندان پی گرفت و تا پایان دهه 1950 به اتمام رسید.
۴) سید قطب در دورۀ دوم زندان دست به بازنگری در تفسیر خود زد و یافته‌های جدید تفسیری‌اش را که تحت تأثیر رنج‌ها و مرارت‌های دوران حبس، صبغۀ رادیکال و انقلابی به خود گرفته بود، جایگزین مطالب پیشین کرد. به این ترتیب چاپ تجدید نظر شدۀ فی ظلال القرآن تا سال 1964 در 13 مجلد ادامه یافت. کار بازنگری تفسیر او که ناتمام مانده بود، بعدها زیر نظر برادر او محمد قطب در 6 مجلد منتشر شد که همان نسخۀ رایج امروز محسوب می‌شود.

فهرست آثار سید قطب:

۱) التصویر الفنی فی القرآن (1945).
۲) مشاهد القیامة فی القرآن (1947).
۳) العدالة الاجتماعیة فی الاسلام (1949).
۴) معرکة الاسلام و الرأسمالیة (1951).
۵) السلام العالمی و الاسلام (1951). سید قطب این کتاب را هم‌ زمان با تغییر موازنۀ قوا در سطح بین الملل و تبدیل آمریکا به ابر قدرت جهانی پس از جنگ جهانی دوم و در نقد صلح جهان نوشت. او در این کتاب به نقد صلح دوران جنگ سرد و نظر اسلام در این زمینه و افشای سیاست‌های آمریکا پرداخته است.
۶) در اسات اسلامیة (1953) که مشتمل بر 53 مقاله در مجلات مختلف است.
۷) هذا الدین (1960). او این کتاب را در زندان نوشت. پس از دستگیری سران اخوان المسلمین، در بدنۀ حزب تردید و تزلزل به‌ وجود آمده بود. هدف سید از تألیف این کتاب بازسازی روحی و اعتقادی اعضای حزب بود. او بعدها کتاب “المستقبل لهذا الدین” را که مکمل کتاب هذا الدین و در بارۀ اسلام به منزلۀ روش کامل و جامع زندگی است، منتشر کرد.
۸) خصائص التصور الاسلامی (1962). عمیق‌ترین کتاب سید قطب در بارۀ عقیدۀ اسلامی است.
۹) اسلام و مشکلات الحضارة (1962) که در نقد تمدن غرب است.
۱۰) معالم فی الطریق (1964) که در واقع بیانیه‌ای در بارۀ روش عمل جنبش اسلامی و در حکم “چه باید کرد” سید قطب است.
در نوشتار بعدی بررسی مبانی اندیشۀ سیاسی و تفسیری سید قطب در بارۀ مسألۀ آزادی را پی می‌گیریم.