فراز و فرودهای توسعه صنعتی در ایران

نوآوران | سیاست‌های صنعتی یکی از مهم‌ترین ابزارهای دولت‌ها برای هدایت مسیر توسعه اقتصادی، افزایش رقابت‌پذیری صنایع و تقویت زیرساخت‌های تولیدی به شمار می‌روند. کشورهای توسعه‌یافته با اتخاذ سیاست‌های صنعتی هوشمندانه، توانسته‌اند مزیت‌های رقابتی خود را تقویت کرده، بهره‌وری را افزایش دهند و جایگاه خود را در اقتصاد جهانی تثبیت کنند.
با این ‌حال، در ایران، نبود یک استراتژی منسجم و پایدار در حوزه سیاست‌گذاری صنعتی، تغییرات مکرر قوانین و مقررات، و عدم سرمایه‌گذاری کافی در زیرساخت‌ها و فناوری‌های نوین، موجب شده است که توسعه صنعتی کشور با چالش‌های متعددی مواجه شود. علاوه بر این، وابستگی به صنایع سنتی، محدودیت‌های مالی، و موانع بوروکراتیک نیز روند پیشرفت صنایع را کند کرده و مانع از شکل‌گیری یک نظام تولیدی رقابت‌پذیر در سطح بین‌المللی شده است.
در این راستا شراره کامرانی، جامعه‌شناس و پژوهشگر حوزه توسعه در گفت‌وگو با خبرنگار نوآوران به بررسی الزامات، چالش‌ها و راهکارهای توسعه صنعتی در ایران می‌پردازد.
وی تأکید می‌کند برای دستیابی به یک نظام صنعتی پویا و پایدار، لازم است سیاست‌گذاران با بهره‌گیری از تجارب موفق جهانی، بر برنامه‌ریزی بلندمدت، حمایت از نوآوری، ارتقای زیرساخت‌های فناورانه و تسهیل فضای کسب‌وکار تمرکز کنند.
اما ایران چگونه می‌تواند مسیر توسعه صنعتی خود را اصلاح کند؟ چه اقداماتی برای تقویت صنایع داخلی و بهبود رقابت‌پذیری آن‌ها ضروری است؟ پاسخ این سؤالات و تحلیل دقیق‌تر چالش‌های موجود را در ادامه این مصاحبه خواهید خواند.

*سیاست‌های صنعتی در ایران چه روندی را طی کرده است؟

سیاست‌های صنعتی در ایران همواره تحت تأثیر شرایط سیاسی و اقتصادی تغییر کرده و به همین دلیل، از یک استراتژی بلندمدت و منسجم بی‌بهره بوده‌اند. در دهه ۱۳۴۰ و ۱۳۵۰، ایران با سیاست جایگزینی واردات، تلاش کرد صنایع داخلی را تقویت کند، اما به دلیل عدم سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه و تربیت نیروی انسانی ماهر، این سیاست در بلندمدت ناکام ماند.
پس از انقلاب و در دوران جنگ، اولویت کشور تأمین نیازهای اساسی بود و سیاست‌های صنعتی به حاشیه رانده شدند. در سال‌های بعد نیز، هرچند اسناد متعددی برای توسعه صنعتی تدوین شد، اما ضعف در اجرا و نبود انسجام میان بخش‌های مختلف، باعث شد این برنامه‌ها نتوانند تأثیر قابل‌توجهی داشته باشند.

*چرا سیاست‌های صنعتی در ایران ناکام مانده است؟

دلایل متعددی وجود دارد. یکی از مهم‌ترین آن‌ها، وابستگی بیش‌ازحد اقتصاد ایران به درآمدهای نفتی است که باعث شده سیاست‌گذاران در مقاطع مختلف، برنامه‌های صنعتی را جدی نگیرند یا آن‌ها را به‌صورت مقطعی اجرا کنند. از سوی دیگر، سیاست‌های صنعتی ایران بیشتر بر مزیت‌های نسبی متمرکز بوده‌اند، نه مزیت‌های رقابتی و پویایی که می‌توانند کشور را در عرصه بین‌المللی مطرح کنند.همچنین، عدم هماهنگی میان بخش‌های مختلف دولت و بخش خصوصی باعث شده سیاست‌های صنعتی انسجام لازم را نداشته باشند. در بسیاری از موارد، دولت و بخش خصوصی به‌جای همکاری، در تقابل با یکدیگر قرار گرفته‌اند.

*آیا می‌توان از تجربه کشورهای موفق مانند کره جنوبی درس گرفت؟

بله، کره جنوبی نمونه‌ای از کشوری است که با اجرای سیاست‌های صنعتی هدفمند و حمایت از صنایع داخلی توانست به یک قدرت صنعتی تبدیل شود. این کشور بر تحقیق و توسعه، حمایت از فناوری‌های نوین و همکاری میان دولت، دانشگاه‌ها و بخش خصوصی تمرکز کرد.
در ایران نیز اگر بخواهیم مسیر توسعه صنعتی را طی کنیم، باید از این الگوها درس بگیریم. به‌عنوان‌مثال، سرمایه‌گذاری در فناوری‌های کلیدی مانند هوش مصنوعی و بیوتکنولوژی، ایجاد تعامل سازنده میان دولت و بخش خصوصی، و حمایت هدفمند از صنایع، از جمله اقداماتی هستند که می‌توانند مسیر توسعه را هموار کنند.

*به نظر شما، چه اصلاحاتی برای توسعه صنعتی ایران ضروری است؟

اول از همه، ما نیاز به یک سیاست صنعتی منسجم و پایدار داریم که دولت‌های مختلف به آن پایبند باشند. ثبات اقتصادی، هماهنگی بین سیاست‌های صنعتی و سایر سیاست‌های کلان اقتصادی، و تقویت زیرساخت‌های تحقیق و توسعه از جمله مواردی است که باید در اولویت قرار بگیرند.
همچنین، لازم است سیاست‌های حمایتی به‌صورت هوشمندانه اعمال شوند. حمایت‌های مالی و تعرفه‌ای نباید صرفاً به بنگاه‌های ناکارآمد اختصاص داده شوند، بلکه باید بر اساس میزان یادگیری و توسعه فناوری در صنایع انجام شوند. در غیر این صورت، این حمایت‌ها تنها منجر به ایجاد رانت و اتلاف منابع خواهند شد.

*آیا تعاملات بین‌المللی می‌تواند به توسعه صنعتی ایران کمک کند؟

قطعاً. تعاملات بین‌المللی و جذب سرمایه‌گذاری خارجی نقش بسیار مهمی در توسعه صنعتی ایفا می‌کند. بسیاری از کشورهایی که امروز در صنعت پیشرفته هستند، در ابتدا از همکاری‌های بین‌المللی برای یادگیری و توسعه فناوری استفاده کردند. ایران نیز باید تلاش کند خود را در زنجیره ارزش جهانی جای دهد و از فرصت‌های بین‌المللی برای توسعه صنعتی بهره ببرد.

*جمع‌بندی شما برای آینده توسعه صنعتی ایران چیست؟

توسعه صنعتی ایران نیازمند یک تغییر رویکرد اساسی است. ما باید از سیاست‌های مقطعی و ناکارآمد فاصله بگیریم و به سمت یک استراتژی جامع، پایدار و دانش‌بنیان حرکت کنیم. اگر سیاست‌های صنعتی به‌درستی طراحی و اجرا شوند، ایران می‌تواند در مسیر توسعه صنعتی پایدار گام بردارد و جایگاه خود را در اقتصاد جهانی تقویت کند.