آینده اقتصادی ایران بدون نیروی کار جوان؛ سناریوی نگران‌کننده پیری جمعیت
طی دو دهه گذشته، ایران با روندی نگران‌کننده از کاهش نرخ زادآوری و کاهش رشد جمعیت مواجه بوده است؛ پدیده‌ای که پیامدهای عمیق و بلندمدتی بر ساختار اجتماعی، اقتصادی و آینده توسعه کشور خواهد داشت. برخلاف آنچه در ظاهر ممکن است دلایلی فرهنگی یا تحولی در سبک زندگی مدرن تصور شود، واقعیت آن است که ریشه اصلی این بحران، در شرایط اقتصادی و معیشتی ناپایدار و تورم افسارگسیخته‌ای نهفته است که طی سال‌های اخیر زندگی بخش بزرگی از جمعیت کشور را تحت‌الشعاع قرار داده است.
هدیه نوری
روزنامه نگار
ایران در دهه‌های اخیر با کاهش چشمگیر نرخ زادآوری مواجه شده است؛ روندی که می‌تواند پیامدهای جدی برای ساختار جمعیتی و توسعه اقتصادی کشور به همراه داشته باشد.
طی دو دهه گذشته، ایران با روندی نگران‌کننده از کاهش نرخ زادآوری و کاهش رشد جمعیت مواجه بوده است؛ پدیده‌ای که پیامدهای عمیق و بلندمدتی بر ساختار اجتماعی، اقتصادی و آینده توسعه کشور خواهد داشت. برخلاف آنچه در ظاهر ممکن است دلایلی فرهنگی یا تحولی در سبک زندگی مدرن تصور شود، واقعیت آن است که ریشه اصلی این بحران، در شرایط اقتصادی و معیشتی ناپایدار و تورم افسارگسیخته‌ای نهفته است که طی سال‌های اخیر زندگی بخش بزرگی از جمعیت کشور را تحت‌الشعاع قرار داده است.
از دیدگاه جمعیت‌شناسی، یک جامعه زمانی می‌تواند نرخ جانشینی نسل‌ها را حفظ کند که هر زن به‌طور میانگین 2.1 فرزند داشته باشد. اما طبق آمارهای رسمی و تخمین‌های مراکز پژوهشی داخلی و بین‌المللی، نرخ باروری کل در ایران به زیر 1.7 رسیده است؛ رقمی که زنگ خطری جدی برای آینده جمعیت کشور محسوب می‌شود. کاهش این نرخ نه تنها نشانه‌ای از تحول در ساختار خانوادگی و اولویت‌های نسل جدید است، بلکه بازتابی از ترس‌ها و نگرانی‌های عمیق اقتصادی در بطن جامعه ایرانی است.
*کاهش نرخ زادآوری در ایران
بر اساس آمارهای موجود، نرخ باروری کل (TFR) در ایران از حدود 6.5 فرزند به ازای هر زن در دهه ۱۳۶۰ به کمتر از ۲.۱ در سال‌های اخیر کاهش یافته است. این میزان کمتر از سطح جایگزینی جمعیت (۲.۱ فرزند به ازای هر زن) است و نشان‌دهنده روند کاهشی رشد جمعیت در آینده نزدیک می‌باشد.
*نقش تورم در کاهش فرزندآوری
در همین خصوص به گفت و گو با دکتر مجید ابهری، جامعه شناس، استاد دانشگاه و آسیب شناس اجتماعی پرداختیم. مشکلات اقتصادی در ایران، به ویژه طی یک دهه گذشته به طور مستقیم بر تصمیم‌گیری‌های خانوادگی تأثیر گذاشته‌اند. در شرایطی که نرخ تورم سالانه به طور مداوم از مرزهای بحرانی عبور کرده و قدرت خرید مردم کاهش یافته، بسیاری از زوج‌ها از فرزندآوری صرف‌نظر می‌کنند یا آن را به تعویق می‌اندازند. برای مثال، هزینه‌های بالای تأمین مسکن، آموزش، درمان و حتی کالاهای ضروری مانند پوشاک و مواد غذایی، به حدی افزایش یافته که خانواده‌ها توانایی تأمین نیازهای یک یا چند فرزند را در خود نمی‌بینند.
وی افزود: از منظر جامعه‌شناختی نیز الگوی تصمیم‌گیری در خانواده‌ها تغییر کرده است. فرزندآوری که زمانی به‌عنوان عامل تداوم نسل، حمایت در پیری و بخشی از ارزش‌های سنتی تلقی می‌شد، اکنون در برابر واقعیت‌های اقتصادی امروز، جای خود را به نگرانی از آینده داده است. بسیاری از جوانان، به‌ویژه در کلانشهرها، ازدواج را نیز به تأخیر انداخته یا از آن صرف‌نظر می‌کنند. این تأخیر در ازدواج، خود به تأخیر در فرزندآوری و کاهش نرخ باروری منجر می‌شود.
این استاد دانشگاه عنوان کرد: تورم و ناپایداری اقتصادی از عوامل اصلی کاهش تمایل زوجین به فرزندآوری در ایران محسوب می‌شوند. بر اساس گزارش مرکز آمار ایران، نرخ تورم نقطه‌ای در اسفند ماه ۱۴۰۳ به ۳۷.۱ درصد رسیده است؛ به این معنا که خانوارهای کشور به‌طور میانگین ۳۷.۱ درصد بیشتر از اسفند ماه ۱۴۰۲ برای خرید یک مجموعه کالاها و خدمات یکسان هزینه کرده‌اند. این افزایش هزینه‌ها، به‌ویژه در بخش‌های مسکن، آموزش و بهداشت، فشار مالی زیادی بر خانواده‌ها وارد کرده و تصمیم‌گیری برای فرزندآوری را تحت تأثیر قرار داده است.
*نرخ بیکاری و امنیت شغلی
ابهری اظهار داشت: نرخ بیکاری نیز از دیگر شاخص‌های اقتصادی مؤثر بر کاهش زادآوری است. طبق آمارهای موجود، نرخ بیکاری در پاییز ۱۴۰۳ برابر با ۷.۲ درصد بوده است. عدم اطمینان از یافتن شغل پایدار و درآمد کافی، بسیاری از زوجین را از تصمیم به داشتن فرزند منصرف می‌کند.
وی، کاهش نرخ باروری در ایران را یکی از چالش‌های اساسی جمعیتی دانست و گفت: این امر پیامدهای گسترده‌ای بر ساختار اقتصادی و اجتماعی کشور دارد. بررسی‌های آماری نشان می‌دهد که عوامل اقتصادی، به ویژه تورم و بیکاری، نقش مهمی در این روند ایفا می‌کنند.
*نرخ باروری و تغییرات آن در ایران
این جامعه شناس مطرح کرد: بر اساس داده‌های موجود، نرخ باروری کل در ایران طی دهه‌های اخیر کاهش یافته است. این کاهش می‌تواند به دلایل متعددی از جمله تغییرات فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی نسبت داده شود. نرخ تورم سالانه در اسفند ۱۴۰۳ به ۳۲.۵ درصد رسیده است که نشان‌دهنده افزایش قابل‌توجه قیمت کالاها و خدمات است. این افزایش قیمت‌ها باعث کاهش قدرت خرید خانوارها شده و تأمین نیازهای اساسی را با دشواری مواجه کرده است.
*تأثیر مشکلات اقتصادی بر فرزندآوری
ابهری ادامه داد: افزایش هزینه‌های زندگی از جمله مسکن، آموزش و بهداشت، باعث شده است که بسیاری از زوج‌ها به دلیل نگرانی از تأمین مالی، تمایلی به فرزندآوری نداشته باشند. عدم اطمینان نسبت به آینده اقتصادی و ترس از ناتوانی در تأمین نیازهای فرزندان، از عوامل اصلی کاهش نرخ باروری محسوب می‌شود.
*پیامدهای کاهش زادآوری
وی بیان کرد: کاهش نرخ زادآوری می‌تواند منجر به پیری جمعیت، کاهش نیروی کار فعال و افزایش بار تکفل سالمندان شود. این مسائل می‌توانند رشد اقتصادی را کند کرده و فشار بیشتری بر سیستم‌های بازنشستگی و بهداشتی وارد کنند.
ابهری افزود: برای مقابله با این روند، اصلاحات اقتصادی جهت کنترل تورم، ایجاد اشتغال پایدار و بهبود رفاه اجتماعی ضروری است. همچنین، ارائه تسهیلات مالی و حمایتی به خانواده‌ها، مانند یارانه‌های فرزندآوری، مرخصی زایمان با حقوق و تسهیلات مسکن، می‌تواند تمایل به فرزندآوری را افزایش دهد.
*آیا اصلاح اقتصاد می‌تواند بحران جمعیتی را مهار کند؟
این جامعه شناس ابراز داشت: بررسی تجربه کشورهای دیگر که با چالش کاهش جمعیت مواجه بودند نظیر آلمان، کره جنوبی، ژاپن و ایتالیا نشان می‌دهد که سیاست‌های تشویقی به تنهایی کافی نیستند، مگر آن‌که در بستری از ثبات اقتصادی و اطمینان اجتماعی اجرا شوند. در مورد ایران نیز، اگر دولت بتواند اصلاحات بنیادین اقتصادی را اجرا کرده، تورم را کنترل کند، اشتغال پایدار ایجاد کرده و رفاه عمومی را بهبود بخشد، احتمال افزایش میل به فرزندآوری بسیار بیشتر خواهد شد. خانواده‌ای که مطمئن باشد در صورت فرزندآوری از حمایت‌های واقعی نظیر بیمه‌های درمانی مؤثر، آموزش رایگان و باکیفیت، امنیت شغلی والدین و حتی مشوق‌های مالی مناسب بهره‌مند می‌شود، با احتمال بیشتری تصمیم به فرزندآوری می‌گیرد. در واقع، امنیت اقتصادی، مهم‌ترین بستر برای ترغیب خانواده‌ها به داشتن فرزند است.