صنعت لجستیک؛ کلید توسعه اقتصادی ایران

زهرا برمکی
روزنامه نگار

صنعت لجستیک نقشی محوری در حیات اقتصادی کشورها ایفا می‌کند و به‌عنوان ستون اصلی تجارت و تولید شناخته می‌شود. این صنعت نه‌تنها سیستم گردش کالا را مدیریت می‌کند، بلکه از طریق یکپارچه‌سازی فرآیندهای حمل‌ونقل، انبارداری، ارتباط با بازارهای جهانی و کاهش هزینه‌های تولید، زمینه‌ساز رشد و توسعه اقتصادی می‌شود. در دنیای امروز، لجستیک دیگر تنها یک ابزار نیست؛ بلکه راهبردی کلیدی برای افزایش بهره‌وری، کاهش زمان تحویل و تقویت روابط تجاری میان کشورها است.
با این‌حال، در ایران علی‌رغم پتانسیل‌های عظیم ژئوپلیتیکی و جغرافیایی، نارسایی‌های عمده در عملکرد لجستیکی، این فرصت طلایی را به ضعفی ساختاری تبدیل کرده است. رتبه ایران در شاخص‌های جهانی لجستیک طی سال‌های گذشته نه‌تنها بهبود چندانی نداشته بلکه افت چشمگیری نیز نشان داده است. این مسئله، به‌ویژه در فضای رقابتی تجارت جهانی، ایران را از جایگاه مطلوب خود دور کرده است.

*رتبه‌بندی عملکرد ایران در صنعت لجستیک؛ نزولی نگران‌کننده

آمارهای منتشرشده توسط بانک جهانی تصویری نگران‌کننده از عملکرد ایران در صنعت لجستیک ارائه می‌دهند. در سال ۲۰۱۶، رتبه ایران در شاخص عملکرد لجستیک جهان ۹۶ بود. هرچند این رتبه در سال ۲۰۱۸ به ۶۴ بهبود یافت و امیدهایی به ارتقای جایگاه ایران ایجاد کرد، اما آخرین گزارش در ماه مه ۲۰۲۳ نشان داد که کشور نه‌تنها پیشرفتی نداشته، بلکه به رتبه ۱۲۳ در بین ۱۳۹ کشور سقوط کرده است.
دلایل این افت شامل ضعف زیرساخت‌های حمل‌ونقل، هزینه بالای لجستیک در قیاس با میانگین جهانی و عدم روانی در فرآیندهای صادراتی است. ایران که می‌تواند با اتکا به موقعیت استراتژیک خود به عنوان هاب منطقه‌ای لجستیک عمل کند، همچنان از رسیدن به اهداف توسعه‌ای خود در این حوزه بازمانده است.

*هزینه‌بر بودن لجستیک در ایران؛ مانعی برای رقابت‌پذیری جهانی

یکی از معضلات کلیدی صنعت لجستیک در ایران، هزینه‌های بالای آن نسبت به استانداردهای جهانی است. هزینه لجستیک در کشور حدود ۱۵ درصد قیمت نهایی کالا را تشکیل می‌دهد، در حالی‌که این رقم در کشورهای پیشرفته بین ۷ تا ۸ درصد تخمین زده شده است. همچنین، مدت‌زمان حمل بار در ایران معمولا دو برابر میانگین جهانی است و این امر عملاً مزیت رقابتی محصولات ایرانی را در بازارهای بین‌المللی تضعیف می‌کند.
علاوه بر طولانی بودن فرآیند حمل‌ونقل، هزینه‌های جابه‌جایی کالا نیز ۱.۵ برابر نرخ جهانی برآورد شده است. این هزینه‌ها که شامل هزینه سوخت، دستمزدها، تعرفه‌های گمرکی و تأخیرهای اداری می‌شود، مزیت نسبی کالاهای ایرانی را کاهش می‌دهد و صنایع داخلی را در مقایسه با رقبای خارجی خود در موقعیتی نامطلوب قرار می‌دهد.

*ظرفیت‌های جغرافیایی ایران؛ فرصتی مغفول در صنعت لجستیک
ایران در یکی از استراتژیک‌ترین نقاط جهان قرار گرفته است و با برخورداری از مرزهای خاکی و دریایی گسترده، دسترسی به بازارهای بزرگ منطقه‌ای و جهانی را دارد. این کشور به‌دلیل موقعیت خود، می‌تواند به یک مرکز ترانزیت اصلی بین آسیا، اروپا و خلیج فارس تبدیل شود.
اما عدم بهره‌برداری مناسب از ظرفیت‌های جغرافیایی، ضعف زیرساخت‌های حمل‌ونقل و فرایندهای اداری ناکارآمد، ایران را از بهره‌برداری کامل از این مزیت‌های رقابتی بازداشته است. این در حالی است که بسیاری از کشورها با توسعه لجستیکی، نه‌تنها هزینه‌های صادرات را کاهش داده‌اند، بلکه به محیطی جذاب برای سرمایه‌گذاری خارجی تبدیل شده‌اند.

*عقب‌ماندگی صنعت لجستیک؛ تهدید یا فرصت

هرچند عقب‌ماندگی در صنعت لجستیک یک چالش اساسی برای تجارت و تولید ایران به‌حساب می‌آید، اما این مسئله می‌تواند یک فرصت برای توسعه نیز باشد. در واقع، تمرکز بر بهبود عملکرد لجستیکی، سیاست‌گذاری صحیح و جذب سرمایه‌های خارجی می‌تواند این صنعت را از نقطه‌ضعف به یک نقطه قوت راهبردی تبدیل کند.
برای تحقق این امر، نیاز است تا در حوزه‌های مختلف لجستیک، از جمله دیجیتالی‌سازی فرآیندها، بهبود زیرساخت‌های حمل‌ونقل و تسهیل خدمات گمرکی، اصلاحات اساسی صورت گیرد. در عین حال، تعامل سازنده با دیگر کشورها و ایجاد توافق‌های اقتصادی و سیاسی پایدار نیز نقشی کلیدی در جلب سرمایه‌گذاری خارجی در این بخش ایفا می‌کند.

*لزوم اصلاح ساختار گمرکی و توسعه زیرساخت‌ها

یکی از عوامل مهم در رشد صنعت لجستیک ایران، اصلاح فرآیندهای گمرکی است. با وجود تلاش‌هایی برای ساده‌سازی رویه‌های صادرات و واردات، زمان‌بر بودن این فرآیندها همچنان یکی از موانع اصلی پیش‌روی بهبود جایگاه ایران در لجستیک جهانی به‌شمار می‌رود.
علاوه بر این، توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقل، شامل احداث راه‌آهن‌های بین‌المللی، گسترش بنادر تجاری و بهبود شبکه جاده‌ای، از دیگر الزامات قابل‌توجه است. این اقدامات می‌توانند به تسهیل جابه‌جایی کالاها و کاهش هزینه‌های لجستیکی کمک کنند.

*سرمایه‌گذاری خارجی؛ شرط لازم برای تحول در لجستیک ایران

توسعه صنعت لجستیک نیازمند سرمایه‌گذاری‌های گسترده است و جذب سرمایه‌های خارجی در این زمینه می‌تواند نقش تعیین‌کننده‌ای داشته باشد. اما تحقق این امر مستلزم فراهم کردن بستری مناسب است که در آن تعامل مثبت با دنیا و ایجاد فضای امن برای سرمایه‌گذاران خارجی امکان‌پذیر باشد.
کشورهایی نظیر سنگاپور و هلند نشان داده‌اند که چگونه با استفاده از استراتژی‌های دقیق و سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های لجستیکی، می‌توانند به رهبران جهانی در این حوزه تبدیل شوند. ایران نیز می‌تواند با بهره‌گیری از تجربیات مشابه، مسیر مشابهی را طی کند و از مزایای ژئوپلیتیکی خود برای جذب سرمایه بهره‌برداری کند.
صنعت لجستیک به‌عنوان پشتیبان تجارت و تولید نقشی حیاتی در توسعه اقتصادی دارد. با این‌که ایران از ظرفیت‌های جغرافیایی و ژئوپلیتیکی قابل‌توجهی برخوردار است، ضعف ساختار لجستیکی موجب شده است این ظرفیت‌ها به‌خوبی مورد بهره‌برداری قرار نگیرند.
هزینه‌های بالا، زمان طولانی حمل بار و افت رتبه ایران در شاخص عملکرد لجستیک همگی نشان‌دهنده نیاز به اصلاحات بنیادین در این صنعت هستند. گسترش تعاملات بین‌المللی، توسعه زیرساخت‌ها و جذب سرمایه‌گذاری خارجی می‌توانند زمینه‌ساز تحولی اساسی در این صنعت باشند. این تحولات نه‌فقط رقابت‌پذیری اقتصادی ایران را در عرصه جهانی تقویت می‌کند، بلکه گامی مؤثر در جهت رشد و توسعه پایدار کشور خواهد بود.
در همین خصوص مجتبی بهاروند، کارشناس صنعت لجستیک طی گفت و گویی با خبرنگار نوآوران با اشاره به اهمیت این صنعت در توسعه اقتصادی کشور، اظهار داشت: صنعت لجستیک و زنجیره تأمین به‌عنوان زیربنای تجارت و تولید، جایگاهی کلیدی در رشد اقتصادی دارند.
بهاری گفت: توجه به صنعت لجستیک و تقویت زنجیره تأمین، یکی از مهم‌ترین عوامل رقابت‌پذیری اقتصادی در عرصه بین‌المللی است. پیچیدگی اقتصادها در دنیای کنونی اهمیت این صنعت را دوچندان کرده است، تا جایی‌که لجستیک به یکی از صنایع ارزآور و استراتژیک در جهان تبدیل شده است.
وی بیان کرد: سرمایه‌گذاری در بخش لجستیک نه‌تنها باعث بهبود اقتصاد ملی می‌شود، بلکه این صنعت باید به‌عنوان «مادر صنایع» مورد توجه قرار گیرد.
بهاروند افزود: چنان‌چه صنعت لجستیک توسعه پیدا نکند، سایر صنایع نیز نمی‌توانند رشد کنند. این حوزه تأثیر مستقیمی بر کاهش هزینه‌های تولید، بهبود بهره‌وری و روان‌سازی تجارت دارد.
بهاروند معتقد است که توسعه یافتن صنعت لجستیک ارتباط مستقیمی با کاهش هزینه‌های حمل‌ونقل، کاهش ضایعات و همچنین بهبود عملکرد انبارها دارد.
او تأکید کرد: بهبود این صنعت نه‌تنها بر بهره‌وری تولید اثرگذار است، بلکه باعث می‌شود کسب‌وکارها رقابت‌پذیری بیشتری پیدا کنند. همچنین، کاهش هزینه‌ها و بهبود خدمات‌رسانی از دیگر مزیت‌های اصلی توسعه لجستیک برای بخش‌های تجاری است.
این کارشناس حوزه اقتصادی در ادامه با اشاره به وابستگی شدید صادرات و واردات به زیرساخت‌های لجستیکی گفت: زیرساخت‌های لجستیکی نقش مهمی در کاهش هزینه تجارت و زمان حمل بار دارند. بهبود این ساختارها نه‌تنها باعث کاهش زمان صادرات و واردات می‌شود، بلکه هزینه‌های سنگین ترخیص کالا را نیز کاهش می‌دهد. در نتیجه، با روان‌تر شدن فرایند تجارت، جذابیت بیشتری برای همکاری‌های بین‌المللی و جذب سرمایه ایجاد خواهد شد.

*صنعت ریلی، نقطه عطف توسعه لجستیک در ایران
بهاروند در بخشی از صحبت‌های خود به نقش حمل‌ونقل ریلی در توسعه لجستیک کشور پرداخت و گفت: ایران با توجه به موقعیت پهناور و استراتژیک خود در قلب شاهراه‌های ترانزیتی منطقه قرار دارد و از ظرفیت‌های استراتژیکی چشمگیری بهره‌مند است. با این وجود، یکی از ابزارهای اصلی بهره‌برداری از این ظرفیت‌ها، توسعه حمل‌ونقل ریلی است که هم از منظر اقتصادی و هم از نگاه محیط‌زیستی اهمیت زیادی دارد.
وی تأکید کرد: صنعت ریلی از ارزان‌ترین و کارآمدترین روش‌های حمل‌ونقل در مسیرهای طولانی محسوب می‌شود و مصرف پایین سوخت این بخش باعث می‌شود که به صنعت سبز و پاک تبدیل شود. بهاروند گفت: حمل‌ونقل ریلی نه‌تنها در کاهش هزینه‌ها مؤثر است، بلکه نقشی کلیدی در کارآمدتر کردن زنجیره تأمین دارد. این امر به ما کمک می‌کند تا بتوانیم با هزینه‌ای کمتر، کالاهای خود را به بازارهای جهانی برسانیم و حضور قوی‌تری در تجارت بین‌المللی داشته باشیم.
با این حال، بهاروند به ضعف‌ زیرساخت‌های حمل‌ونقل ریلی در ایران اشاره کرد و افزود: عقب‌ماندگی فعلی در حوزه حمل‌ونقل ریلی یکی از دلایلی است که هزینه‌های تولید و تجارت در کشور بالا رفته است. توسعه این بخش علاوه بر کاهش هزینه‌ها، می‌تواند ما را به شاخص‌های جهانی لجستیک نزدیک‌تر کند

*نقش کلیدی بخش خصوصی در توسعه صنعت لجستیک

بهاروند در ادامه به اهمیت حضور بخش خصوصی در توسعه صنعت لجستیک اشاره کرد و گفت: هیچ کشوری نمی‌تواند بدون مشارکت فعال بخش خصوصی به رشد و توسعه پایدار برسد. تجربه جهانی نشان داده است که کشورهای توسعه‌یافته از یک بخش خصوصی قدرتمند و پویا در حوزه‌های اقتصادی خود برخوردار هستند. در این کشورها، حاکمیت دولتی توانسته است زیرساخت‌های مورد نیاز را توسعه دهد و فضای فعالیت بخش خصوصی را تسهیل کند.
وی بیان کرد: ورود بخش خصوصی به صنعت لجستیک می‌تواند اصلاحات عمیقی در عملکرد این بخش ایجاد کند و باعث بهبود رقابت‌پذیری کشور در حوزه تجارت بین‌المللی شود. او ادامه داد: دولت‌ها می‌توانند با ارائه مشوق‌های مالیاتی، تسهیلات کم‌بهره و اصلاح قوانین و مقررات، بستر مناسبی برای حضور بخش خصوصی در صنعت لجستیک فراهم کنند. این اقدامات نقش مهمی در کاهش موانع توسعه و بهبود عملکرد فعالیت‌های لجستیکی خواهد داشت.
وی با تأکید بر ضرورت تعامل سازنده میان دولت و بخش خصوصی گفت: تقسیم کار میان دولت و بخش خصوصی باید به گونه‌ای باشد که تمرکز دولت بر ارتقای زیرساخت‌ها باشد و بخش خصوصی بتواند با بهره‌گیری از این زیرساخت‌ها، کارآیی و بهره‌وری را افزایش دهد. دستیابی به چنین مدلی می‌تواند محرک مهمی برای اقتصاد کشور باشد.
بهاروند تأکید کرد: صنعت لجستیک ایران می‌تواند به موتور محرک اقتصاد کشور تبدیل شود، به شرطی که سیاست‌گذاری‌های صحیحی در این حوزه صورت گیرد. او گفت: توسعه لجستیک نه‌تنها به افزایش رقابت‌پذیری اقتصادی کشورمان کمک می‌کند، بلکه هزینه‌های تولید و تجارت را کاهش داده و اقتصاد ایران را به دینامیکی جهانی تبدیل می‌کند.
وی در پایان افزود: توسعه بخش‌های حمل‌ونقل، به‌ویژه حمل‌ونقل ریلی و تقویت حضور بخش خصوصی اساس پیشرفت در این صنعت است. اگر لجستیک را به‌عنوان یکی از اولویت‌های راهبردی کشور در نظر بگیریم و اصلاحات اساسی در زیرساخت‌های آن انجام دهیم، می‌توانیم شاهد جهشی بزرگ در تجارت و تولید کشور باشیم. این صنعت، کلید توسعه اقتصادی ایران است.