اقتصاد دیجیتال در بن‌بست فیلترینگ

سمیرا حسین پور
روزنامه نگار

در دنیای امروز که مرزهای اقتصادی دیگر به جغرافیا محدود نیستند، اقتصاد دیجیتال به یک بازیگر اصلی در توسعه پایدار کشورها تبدیل شده است. ایران نیز، با جمعیتی جوان و دسترسی گسترده به ابزارهای هوشمند، ظرفیت بالایی برای بهره‌برداری از اقتصاد دیجیتال دارد. اما یکی از بزرگ‌ترین موانعی که مسیر رشد این حوزه را در داخل کشور سد کرده، استمرار سیاست فیلترینگ پلتفرم‌های ارتباطی و شبکه‌های اجتماعی است.
فیلترینگ در ظاهر، ابزاری برای مدیریت فضای مجازی معرفی می‌شود، اما در عمل، به مانعی جدی برای رشد کسب‌وکارهای دیجیتالی، نوآوری فناورانه و تعامل اقتصادی با جهان خارج تبدیل شده است. کسب‌وکارهایی که از طریق پلتفرم‌هایی مانند اینستاگرام و تلگرام، به‌ویژه در میان زنان، جوانان و صاحبان مشاغل خانگی شکل گرفته بودند، با محدود شدن این بسترها عملاً از بین رفته یا به‌شدت آسیب دیده‌اند. این موضوع نه‌تنها منجر به کاهش درآمد خانوارها شده، بلکه نرخ مشارکت اقتصادی را نیز کاهش داده است.
از سوی دیگر، حذف یا محدودسازی ابزارهای دیجیتال، عملاً موجب کند شدن فرآیند دیجیتالی‌سازی دولت و بخش خصوصی شده است. در جهانی که کشورها برای توسعه هوش مصنوعی، تجارت الکترونیک، فین‌تک‌ها و بلاک‌چین با یکدیگر رقابت می‌کنند، تداوم فیلترینگ باعث عقب‌ماندگی فناورانه و انزوای اقتصادی خواهد شد.

در بحبوحه تحولات فضای مجازی کشور، رفع تدریجی فیلترینگ پلتفرم‌های بین‌المللی یکی از محورهای اصلی وعده‌های دکتر پزشکیان در جریان کارزار انتخاباتی‌اش بود؛ وعده‌ای که با رفع فیلتر واتس‌اپ و گوگل‌پلی، نخستین نشانه‌های تحقق آن به چشم آمد. اما این اقدام هرچند مثبت، هنوز ناکافی است. زیرا شبکه‌هایی نظیر اینستاگرام و تلگرام که پشتیبان بخش عظیمی از اقتصاد دیجیتال هستند، همچنان در محدودیت به سر می‌برند و نبود دسترسی آزاد به این ابزارها، زیان‌های اقتصادی گسترده‌ای را به همراه داشته است.
کارشناسان بر این باورند که رونق اقتصاد دیجیتال و بازسازی زیرساخت‌های فروپاشیده کسب‌وکارهای مجازی، منوط به برداشتن گام نهایی در این مسیر، یعنی رفع کامل فیلترینگ، به‌ویژه از روی اینستاگرام است؛ پلتفرمی که نقشی محوری در چرخه فروش آنلاین ایفا می‌کرد و اکنون غیبت آن، به مرگ تدریجی بسیاری از مشاغل اینترنت‌محور انجامیده است.

رفع فیلترینگ، فراتر از یک مطالبه اجتماعی، اکنون یک الزام اقتصادی و استراتژیک است. این اقدام می‌تواند به افزایش شفافیت بازار، تقویت تجارت بین‌المللی، تسهیل خدمات دیجیتال و کاهش هزینه‌های تراکنش در اقتصاد بینجامد. ضمن آن‌که راه را برای جذب سرمایه‌گذاری خارجی، بازگشت کسب‌وکارهای مهاجرت‌کرده و اشتغال‌زایی گسترده در سطح ملی باز می‌کند.
اقتصاد دیجیتال بدون دسترسی آزاد به ابزارهایش معنا ندارد. اگر ایران قصد دارد به بازیگر مؤثر در اقتصاد منطقه‌ای و جهانی تبدیل شود، باید سیاست‌های محدودکننده را کنار بگذارد و مسیر توسعه پایدار دیجیتال را هموار سازد.

*حرکت به سوی بازگشایی، اما با گام‌های کُند
در همین خصوص دکتر مسلم خانی، استاد دانشگاه و مشاور کسب‌وکار و کارآفرینی طی گفت‌وگویی با خبرنگار روزنامه نوآوران گفت: رفع فیلتر واتس‌اپ و گوگل‌پلی اقدامی قابل تقدیر و نشانه‌ای از تعهد دولت به شعارهایش است. اما این شروع راه است، نه پایان آن. هنوز مسیر طولانی‌تری باقی مانده است.
به گفته خانی، دولت پزشکیان در شرایطی سکان امور را در دست گرفته که از دولت‌های پیشین، میراثی سنگین از مشکلات اقتصادی و اجتماعی به جا مانده است. با این حال، انتظار عمومی از دولت پزشکیان، فراتر از اقدامات نمادین است. جامعه خواهان تغییرات ملموس و فراگیر در حوزه دسترسی به پلتفرم‌هایی است که ابزار کار میلیون‌ها ایرانی محسوب می‌شوند.

*فیلترهایی که راه تنفس اقتصاد دیجیتال را بسته‌اند
دکتر خانی با بیان این که فیلترینگ اینستاگرام، به‌عنوان پرکاربردترین ابزار فروش آنلاین، لطمه بزرگی به بدنه اقتصاد نوین وارد کرده است، تأکید کرد: ما نمی‌توانیم با سیاست‌های محدودکننده در فضای مجازی، توقع رشد اقتصادی داشته باشیم. بخش بزرگی از اقتصاد امروز دنیا در بستر دیجیتال شکل گرفته و ما هم باید همگام با این مسیر حرکت کنیم.
وی معتقد است که نگرانی‌ها درباره محتوای غیراخلاقی در شبکه‌های اجتماعی نباید بهانه‌ای برای بستن کامل درهای این فضاها باشد. باید سیاست‌گذاری دقیق‌تری اعمال شود که هم امکان کنترل محتوا فراهم باشد و هم کسب‌وکارها بتوانند بدون مانع فعالیت کنند.

*وعده‌هایی که نباید به فراموشی سپرده شوند
خانی با نگاهی انتقادی به گذشته عملکرد دولت‌ها می‌گوید: بارها شاهد بوده‌ایم که دولتمردان پس از انتخاب، وعده‌های خود را فراموش کرده‌اند. این‌بار اما، دولت جدید اگر می‌خواهد مشروعیت و مقبولیت خود را حفظ کند، باید رفع فیلترینگ را با قاطعیت و تا آخر ادامه دهد.
او اضافه می‌کند که تا زمانی که کسب‌وکارها نتوانند در فضای دیجیتال با سهولت و امنیت فعالیت کنند، نباید انتظار داشت که اقتصاد کشور از رکود خارج شود.
به گفته خانی، استفاده گسترده از فیلترشکن‌ها نه تنها دسترسی آزاد را تضمین نمی‌کند، بلکه مخاطراتی همچون افت سرعت اینترنت، خطر هک و نفوذ سایبری را نیز افزایش داده است.

*پیامدهای اجتماعی فیلترینگ
در ادامه به گفت و گو با دکتر سروش صفدریان، کارآفرین و مدرس دوره‌های مدیریت کسب‌وکار در دانشگاه تهران پرداختیم.
وی نیز با تبیینی کارشناسانه از اثرات فیلترینگ، به خبرنگار نوآوران گفت: موج بیکاری ناشی از مسدودسازی اینستاگرام، تلگرام و سایر پلتفرم‌ها بی‌سابقه بوده است. بسیاری از جوانانی که پیش‌تر با استفاده از این ابزارها کسب درآمد می‌کردند، اکنون به حاشیه رانده شده‌اند یا به دنبال مهاجرت‌اند.
دکتر صفدریان تصریح کرد که اقتصاد دیجیتال تنها یک بخش مکمل از اقتصاد نیست، بلکه می‌تواند موتور محرک آن باشد. در جهان امروز، کشوری که نتواند زیرساخت‌های دیجیتال خود را آزاد و باثبات نگه دارد، عملاً از چرخه رقابت جهانی کنار گذاشته خواهد شد.

*اینترنت آزاد، لازمه رشد کارآفرینی
دکتر صفدریان با اشاره به روندهای جهانی اظهار داشت: در بسیاری از کشورها، دولت‌ها با سرمایه‌گذاری در فناوری اطلاعات، نه تنها مانع کسب‌وکارهای دیجیتال نمی‌شوند، بلکه از آن‌ها حمایت همه‌جانبه می‌کنند. ایران نیز اگر می‌خواهد نخبگان خود را حفظ کند، باید فضا را برای آن‌ها بازتر کند.
او یادآور می‌شود که اینستاگرام و تلگرام، برخلاف واتس‌اپ یا گوگل‌پلی، نقش فعالی در خلق ارزش اقتصادی دارند و نمی‌توان بدون آزادسازی این پلتفرم‌ها به بازگشت رونق امید داشت.

*رفع کامل فیلترینگ؛ الزامی برای جبران خسارات وارده
کارشناسان متفق‌القول‌اند که ادامه فیلترینگ، تنها به تعمیق شکاف بین مردم و دولت می‌انجامد. آن‌ها تأکید دارند که اگر دولت قصد دارد با مردم صادقانه همراه باشد و اعتماد ازدست‌رفته را بازسازی کند، باید در اولین فرصت، دسترسی آزاد به پلتفرم‌های پرمخاطب را فراهم کند.
به‌ویژه در شرایط کنونی که هزینه‌های زندگی افزایش یافته و بسیاری از جوانان و زنان سرپرست خانوار از طریق اینستاگرام امرار معاش می‌کردند، حذف چنین بسترهایی پیامدهای جبران‌ناپذیری برای اقتصاد خانوار و نرخ اشتغال به‌همراه دارد.
با توجه به وضعیت موجود، می‌توان به‌وضوح دریافت که تنها راه بازگشت اعتماد عمومی و ایجاد تحرک اقتصادی در کشور، فراهم‌کردن زیرساخت‌های آزاد اینترنتی است. آزادسازی کامل اینستاگرام و تلگرام، نه یک لطف، بلکه ضرورتی برای حفظ ثبات اجتماعی و اقتصادی است.
دولت دکتر پزشکیان اگر می‌خواهد در تاریخ سیاسی کشور به‌عنوان دولتی پاسخگو و نوگرا ثبت شود، باید وعده رفع فیلترینگ را به نتیجه‌ای ملموس بدل کند. اقتصاد دیجیتال ایران در دو راهی مرگ و زندگی قرار دارد و تصمیم امروز سیاست‌گذاران، سرنوشت فردای این حوزه را رقم خواهد زد.