وضعیت نامساعد ذخایر آبی و کاهش قابل توجه حجم آب سدها

سمیرا حسین پور
روزنامه نگار

بحران آب یکی از مهم‌ترین چالش‌های زیست‌محیطی و اجتماعی کشور ما در سال‌های اخیر بوده است؛ به‌ویژه در تهران به عنوان پایتخت و بزرگ‌ترین کلان‌شهر ایران که جمعیت بالا و نیازهای متنوعی دارد. کاهش چشمگیر بارندگی‌ها و خشکسالی‌های پی‌درپی، این کلان‌شهر را در وضعیتی بحرانی قرار داده است که تامین پایدار منابع آبی را با مخاطره جدی مواجه ساخته است. بررسی دقیق آمار بارندگی و ذخایر آبی استان تهران نشان می‌دهد که کاهش شدید بارش‌ها نه تنها منابع آب سطحی را محدود کرده، بلکه ذخیره آب پشت سدها نیز به طور قابل توجهی کاهش یافته است.

* وضعیت بارش و تأثیر خشکسالی بر منابع آب تهران
آمارهای موجود حکایت از آن دارند که میزان بارش در تهران طی پنج سال گذشته به شکل قابل توجهی پایین‌تر از میانگین بلندمدت بوده است. به طور مشخص، بارندگی سال جاری تهران تنها به حدود ۱۴۰ میلی‌متر رسیده، در حالی که میانگین بلندمدت بارش این استان در حدود ۲۸۰ میلی‌متر است. این کاهش بیش از ۴۵ درصدی در مقایسه با میانگین تاریخی و همچنین کاهش ۲۷ درصدی نسبت به سال آبی گذشته، نشان از روند نگران‌کننده‌ای دارد. کاهش بارندگی مستقیماً باعث کاهش ذخایر آب پشت سدهای تهران شده، به گونه‌ای که حجم ذخیره آب نسبت به سال گذشته حدود ۶۳ میلیون مترمکعب کاهش یافته است. این کاهش محسوس ذخایر آبی، تهدید جدی برای تامین آب شرب و مصارف مختلف شهر تهران محسوب می‌شود.
خشکسالی‌های چندساله اخیر، به‌ویژه در دو سال اخیر که به عنوان شدیدترین دوره خشکسالی نیم‌قرن اخیر یاد می‌شود، شرایط را بغرنج‌تر کرده است. این موضوع نه تنها منابع آب را تحت فشار قرار داده، بلکه مشکلات زیست‌محیطی، اقتصادی و اجتماعی متعددی را برای ساکنان و مسئولان به همراه داشته است.

* وابستگی تهران به منابع آبی خارج از استان
یکی دیگر از نکات کلیدی این است که تهران به عنوان یک کلان‌شهر، تامین آب خود را تنها از منابع داخلی استان تهران ندارد بلکه بخشی از آب مورد نیاز آن از استان‌ها و منابع آب اطراف تأمین می‌شود. این وابستگی باعث شده تا مدیریت منابع آب در تهران به یک مساله فرابخشی تبدیل شود که نیازمند هماهنگی‌های منطقه‌ای و بین‌استانی است. هرگونه تغییر و بحران در منابع آب اطراف تهران می‌تواند مستقیماً بر تامین آب پایتخت تاثیرگذار باشد.

*اهمیت مشارکت عمومی و تغییر رفتار در مدیریت مصرف
با توجه به شرایط دشوار منابع آبی، کارشناسان و مسئولان بر این باورند که تنها راه حل پایدار برای عبور از بحران کنونی، تغییر رفتار مصرفی شهروندان و استفاده بهینه از منابع آب است. مدیریت مصرف آب در تهران دیگر نمی‌تواند صرفاً به تلاش‌های زیرساختی و مهندسی محدود شود، بلکه باید به سمت تغییر فرهنگی و ایجاد حساسیت عمومی در جامعه حرکت کند.

* برنامه‌های قانونی و اجرایی برای کنترل مصرف
مسئولان آبفا و نهادهای مربوطه علاوه بر فعالیت‌های فرهنگی، برنامه‌هایی برای مدیریت و کنترل مصرف بخش‌های مختلف تهیه کرده‌اند که شامل اعمال محدودیت‌ها و جریمه‌ها برای مشترکان پرمصرف می‌شود. این سیاست‌ها تلاش دارند تا مصرف‌کنندگان بی‌رویه را به سمت صرفه‌جویی سوق دهند. برای مثال، در صورت ادامه مصرف غیرمنطقی و بی‌توجهی به هشدارها، قطع موقت آب و اعمال جریمه‌های مالی در دستور کار قرار دارد.

* چالش‌های موجود در اجرای برنامه‌های مدیریت مصرف
با وجود این اقدامات، اجرای سیاست‌های مدیریت مصرف با چالش‌های متعددی مواجه است. نخستین مشکل، عادت‌ها و رفتارهای مصرفی نادرست است که در طول سال‌ها شکل گرفته و تغییر آن‌ها نیازمند زمان و آموزش گسترده است. همچنین برخی از مشترکان پرمصرف به رغم اطلاع‌رسانی و هشدارها همچنان رفتار مصرفی خود را اصلاح نمی‌کنند که نیازمند اعمال محدودیت‌ها و جریمه‌ها است.
در بخش ادارات و دستگاه‌های اجرایی نیز، میزان مصرف قابل توجه است و تحقق کاهش ۲۵ درصدی در مصرف آب، نیازمند برنامه‌ریزی دقیق، کنترل و نظارت مستمر است. علاوه بر این، محدودیت‌های زیرساختی و ناکافی بودن امکانات برای مدیریت مصرف در بخش‌های مختلف نیز از جمله موانعی است که باید به آن‌ها توجه شود.

* راهکارهای پیشنهادی برای مواجهه با بحران آب در تهران
برای مقابله با بحران خشکسالی و کاهش منابع آبی، راهکارهای چندجانبه و بلندمدت لازم است که به چند محور اصلی تقسیم می‌شوند:
افزایش فرهنگ مصرف بهینه: باید با استفاده از رسانه‌ها، آموزش در مدارس، کمپین‌های عمومی و همکاری نهادهای مدنی، فرهنگ صرفه‌جویی در مصرف آب در تمام اقشار جامعه نهادینه شود.
بهبود زیرساخت‌های تامین و توزیع آب: ارتقاء سیستم‌های انتقال، ذخیره و تصفیه آب به گونه‌ای که هدررفت در شبکه‌های توزیع به حداقل برسد.
توسعه منابع آب جایگزین: استفاده از فناوری‌های نوین مانند بازچرخانی آب، استفاده از آب‌های فاضلاب تصفیه شده، و بهره‌گیری از منابع آب غیرمتعارف.
اجرای سیاست‌های تشویقی و تنبیهی: اعمال تعرفه‌های مناسب، جریمه‌ها و مشوق‌های مالی برای مشترکان صرفه‌جو و پرمصرف.
مدیریت جامع منابع آب منطقه‌ای: همکاری میان استانی برای بهره‌برداری بهینه از منابع مشترک آب.
برنامه‌ریزی برای مواجهه با شرایط اضطراری: تدوین سناریوهای مقابله با بحران‌های آبی، از جمله مدیریت اولویت‌بندی مصرف آب در شرایط بحرانی.
خشکسالی بی‌سابقه و کاهش منابع آبی در تهران، یکی از بزرگ‌ترین بحران‌های زیست‌محیطی و اجتماعی در تاریخ اخیر این کلان‌شهر است که نیازمند اقدامات فوری، هماهنگ و فراگیر است. داده‌های آماری کاهش بارش‌ها و کاهش ذخیره آب پشت سدها نشان می‌دهد که تامین آب پایدار در تهران در معرض تهدید جدی قرار دارد. وابستگی تهران به منابع آبی اطراف نیز بر پیچیدگی مدیریت بحران افزوده است.
در این شرایط، برنامه‌های مدیریت مصرف و تغییر رفتار شهروندان نقش محوری در کاهش مصرف آب دارند، اما این اقدامات فرهنگی و آموزشی باید با سیاست‌های اجرایی و قانونی همراه شود تا بتواند اثرگذاری لازم را داشته باشد. مشارکت جمعی، آموزش و آگاهی‌سازی و همچنین اعمال محدودیت‌ها و جریمه‌ها در کنار بهبود زیرساخت‌ها، مهم‌ترین راهکارها برای عبور از بحران آب تهران هستند.
بحران آب تهران نه تنها مساله فنی و مهندسی بلکه مساله‌ای اجتماعی و فرهنگی است که تنها با همکاری تمام بخش‌های جامعه و تغییر در الگوی مصرف می‌توان بر آن فائق آمد.