نبرد تصاویر در قاب رسانه ها(۱)؛ نقدی بر اینفوگرافیکهای جنگ تحمیلی ۱۲ روزه علیه ایران + متن تکمیلی
اینفوگرافیک یکی از قالبهای بصری پرکاربرد مورد استفاده در دوران جنگ تحمیلی ۱۲ روزه علیه ایران بود. اینفوگرافیکهای بسیاری از سوی رسانه های کشور در طول جنگ و در دوره آتش بس، تولید و منتشر شدند که بررسی حدود ۱۹۹ اینفوگرافیک منتشر شده در بازه زمانی ۲۳ خرداد تا ۱۳ تیر ۱۴۰۴ از سوی ۲۸ رسانه اعم از تبیان آنلاین، موج، شهرآرا، دنیای اقتصاد، پایگاه اطلاع رسانی دولت، ایرنا، مهر، رسا، ایمنا، فرهیختگان، ایسنا، فارس، تسنیم، شانا و … نتایجی را حاصل کرد که در ادامه از آنها یاد خواهد شد. آثار مذکور از ابعاد مختلف محتوایی، فرم، سوژه و موضوع و… مورد نقد و بررسی قرار گرفته اند که حدود ۱۹ نقد جدی بر بعضی از آثار وارد است. این آثار به لحاظ موضوع در ۱۱ دسته بندی کلی جای می گیرند، در حالی که سوژه های بسیاری همچنان نیازمند تولید و انتشار در قالب اینفوگرافیک هستند که در این مطلب به آنها پرداخته خواهد شد.
شفقنا رسانه- مریم سلیمی نوشت: اینفوگرافیک یکی از قالبهای بصری پرکاربرد مورد استفاده در دوران جنگ تحمیلی ۱۲ روزه علیه ایران بود. اینفوگرافیکهای بسیاری از سوی رسانه های کشور در طول جنگ و در دوره آتش بس، تولید و منتشر شدند که بررسی حدود ۱۹۹ اینفوگرافیک منتشر شده در بازه زمانی ۲۳ خرداد تا ۱۳ تیر ۱۴۰۴ از سوی ۲۸ رسانه اعم از تبیان آنلاین، موج، شهرآرا، دنیای اقتصاد، پایگاه اطلاع رسانی دولت، ایرنا، مهر، رسا، ایمنا، فرهیختگان، ایسنا، فارس، تسنیم، شانا و … نتایجی را حاصل کرد که در ادامه از آنها یاد خواهد شد. آثار مذکور از ابعاد مختلف محتوایی، فرم، سوژه و موضوع و… مورد نقد و بررسی قرار گرفته اند که حدود ۱۹ نقد جدی بر بعضی از آثار وارد است. این آثار به لحاظ موضوع در ۱۱ دسته بندی کلی جای می گیرند، در حالی که سوژه های بسیاری همچنان نیازمند تولید و انتشار در قالب اینفوگرافیک هستند که در این مطلب به آنها پرداخته خواهد شد.
مشروح این بررسی در قالب فایل پی دی اف، در پایان آمده است.
۱۹۹ اینفوگرافیک منتشر شده از سوی ۲۸ رسانه
به گزارش شفقنا رسانه، مریم سلیمی، دکترای علوم ارتباطات، مولف و مدرس اینفوگرافیک و نیوزگرافیک و پژوهشگر ارتباطات بصری مقاله ای با عنوان «نبرد تصاویر در قاب رسانه ها(۱)؛ نقدی بر اینفوگرافیکهای جنگ تحمیلی ۱۲ روزه علیه ایران » در اختیار شفقنا قرار داد و نوشت: اینفوگرافیکهای بسیاری از سوی رسانه های مختلف ایران در طول جنگ و در دوره آتش بس، تولید و منتشر شدند که از این بین، به بررسی حدود ۱۹۹ اینفوگرافیک منتشر شده در بازه زمانی ۲۳ خرداد تا ۱۳ تیر ۱۴۰۴ از سوی ۲۸ رسانه اعم از تبیان آنلاین، موج، شهرآرا، دنیای اقتصاد، پایگاه اطلاع رسانی دولت، ایرنا، مهر، رسا، ایمنا، فرهیختگان، ایسنا، فارس، تسنیم، شانا و… اقدام شده است که در ادامه به برخی از نتایج حاصله اشاره می شود.
آثار اینفوگرافیک تحت عنوان «اینفوگرافیک»، «اینفوگرافی» و «اطلاع نگاشت» و در بخشهایی مانند «اینفومهر»، «اینفوتابناک»، «ایرنا گرافیک» و… زیر مجموعه بخشهایی همچون چند رسانه ای، گرافیک، گرافیک و کاریکاتور، مجله مهر و… به انتشار رسیده بودند.
دسته بندی موضوعی ۱۱گانه
اینفوگرافیکهای مورد بررسی به لحاظ موضوعی در دسته بندی کلی یازده گانه جای گرفتند که عبارتند از: «هشدار و توصیه های بحرانی» (ایمنی، سلامت و سلامت روانی)، «بررسی نظامی و فنی»، «واکنشهای داخلی و جهانی به جنگ»، «روایت اقتصادی جنگ»، «ابعاد رسانه ای»، «ابعاد اطلاعاتی و امنیتی»، «آمریکا در جنگ»، «جنگ از نگاه آمار و تحلیل»، «مفاهیم و اصطلاحات»، «اقدامات و فعالیتها»، «معرفی شخصیتها /زندگینامه شهدا».
در کنار این سوژه ها، جای حداقل ۳۶ موضوع از بعد اطلاعات و حداقل ۱۷ موضوع از بعد داده ای خالی بود. عنایت به بعد داده ای، ضرورت توجه به دیتاژورنالیسم، داده کاوی و بصری سازی داده ها را ایجاب می کند و برای تولید محتوا از این منظر، ایجاد واحدی مرتبط در رسانه های مربوطه مورد پیشنهاد و تأکید است.
اهداف بهره گیری از اینفوگرافیک
بررسی آثار نشان داد که در ایام جنگ ۱۲ روزه و پس از آن، از اینفوگرافیک برای اهداف مختلفی استفاده شد که عبارتند از: اطلاع رسانی، خبررسانی، هشداردهی، آگاهی بخشی، ارتقای سوادها (سلامت، سلامت روان، رسانه ای و…)، نمایش توانمندیها و قدرت، تبلیغات، تهدید، جنگ روانی و شناختی، روایت مقاومت و ایستادگی (مردم، صنعت نفت و…)، ارائه گزارشهای عملکردی (دولت، سازمانها و…)، ارائه آمار، اعلام مواضع و واکنشها، ارائه نقد و تحلیل، ارائه پیش بینی، ارتقای روحیه و همسبتگی، معرفی افراد و شخصیتها، راهکار محوری (مانند اثر «پدافند محله محور در تهران»)، نشان دادن دستاوردها و موفقیتها، تشریح علل و جزئیات و فرآیند حمله ها و… .
عمده اهداف بر اطلاع رسانی، خبررسانی، هشداردهی، آگاهی بخشی، ارتقای سوادها (سلامت، سلامت روان، رسانه ای و… امنیتی، دیجیتال و…)، ارائه آمار، نمایش توانمندیها و قدرت ایران متمرکز بودند.
۱۹ نقد جدی به آثار اینفوگرافیک مورد بررسی
همچنین، آثار مبتنی بر شاخصها، قواعد و ارکان اینفوگرافیک و از ابعاد مختلف محتوایی، فرم، سوژه و موضوع و… مورد نقد و بررسی قرار گرفتند که حدود ۱۹ نقد جدی بر بعضی از آثار وارد است که عبارتند از: «عدم رعایت کامل ارکان پایه‌ای اینفوگرافیک»، «مشکلاتی مرتبط با ساختار گرافیکی، فونت و رنگ»، «غلبه متن‌محوری بر تصویر»، «ساختارهای تکراری و کلیشه‌ای و عدم خلاقیت لازم در آثار»، «عدم انسجام بصری برخی آثار»، «عدم برخورداری از جمع‌بندی یا نتیجه‌گیری»، «مناسب نبودن ابعاد اثر و کیفیت خوانش»، «همنشینی نامناسب عناصر بصری و نوشتاری»، «استفاده از عناصر بصری و نوشتاری مازاد»، «استفاده پرتکرار از واتر مارک»، «عدم استفاده یا استفاده نامناسب از ابزارهای بصری»، «عدم استفاده از راهنما»، «استناد به برخی محتواهای غیرمعتبر»، «لحن و ادبیات غیررسمی اثر»، «عدم توجه به نقطه کانونی»، «عدم ارائه شفاف موضوع»، «نبودن تحلیل کیفی و سطحی بودن برخی اینفوگرافیکها»، «عدم اشاره به تاریخ اطلاعات آماری» و «اینفوگرافیک نبودن برخی آثار».
جای خالی نیوزگرافیک
علی رغم استفاده از اینفوگرافیک برای اهداف مختلف در ایام جنگ، جای خالی آثار نیوزگرافیک (گرافیک خبری) به شدت محسوس بود. حتی در انتشار برخی آثار اینفوگرافیک مرتبط با حوادث، گاه با تأخیر چندساعته یا چند روزه مواجه بودیم. البته که مشکلاتی در این مسیر موثر بود که از این جمله، نوسانات اینترنت است.
زمان در آثار نیوزگرافیک بسیار مهم است و این آثار (در انواع غیرچاپی) حداکثر یک یا دو ساعت بعد از حادثه و به محض دریافت جزئیات خبر (البته پس از راستی آزمایی)، باید تهیه و منتشر شوند. در آثار چاپی، این آثار باید در اولین نوبت چاپ پس از حادثه باید به چاپ برسند. آثاری که چند روز پس از حادثه منتشر می شوند، دیگر نمی توانند نیوزگرافیک نامید. هدف در نیوزگرافیکها روایت و گزارش بصری خبر است در حالی که اینفوگرافیک، در پی نمایش بصری اطلاعات است.
عمودی بودن عمده آثار
گفتنی است از بیش از ۱۹۹ اثر مورد بررسی، عمده آنها عمودی بوده و تنها حدود ۱۶ اثر افقی بودند (حدود ۸ درصد). در انتخاب عمودی و افقی بودن آثار عوامل بسیاری موثرند اعم از نوع رسانه، محدودیتهای ابعاد، موضوع، حجم محتوا، سلیقه مخاطب و… (این انتخاب با بررسی صورت گیرد).
استفاده از واتر مارک
بررسی آثار حاکی است که از ۱۹۹ اثر، حدود ۹۹ اثر (۵۰ درصد) دارای واتر مارک هستند. رسانه هایی همچون موج، تبیان آنلاین، شهرآرا، تابناک و دنیای اقتصاد از واتر مارک بهره می گیرند. با این تفاوت که موج بسیار پر تکرار، شهرآرا (بین ۱ تا ۳ بار تکرار) و بقیه ۱بار از واتر مارک بهره گرفته اند. در بقیه آثار مورد استفاده، به بهره گیری از لوگوی رسانه بسنده شده است.
استفاده از زمینه
این بررسی نشان می دهد که در ۹۹ اثر از انواع زمینه استفاده شده است. در ۴۰ اثر از ترام (۳۸ مورد در کل صفحه، ۱ مورد اطراف اثر و ۱مورد زیر تیتر)، در ۳۳ اثر از تصاویر گرافیکی (۳۲ اثر در کل یا بخشی از صفحه، در ۱ اثر زیر تیتر)، در ۹ اثر به شیوه ترکیبی عمل شده (عکس یا تصویر گرافیکی با ترام به طور توأمان)، در ۱۷ اثر نیز از عکس (۱۴ مورد در کل صفحه و در ۳ مورد زیر تیتر) استفاده شده است.
در ۹ اثر که از شیوه ترکیبی استفاده شده، به سختی می توان متن را خوانش کرد. جز در مواقع ضروری، از طرحهای زمینه باید پرهیز کرد. از زمینه هایی که صرفاً جنبه تزئینی دارند و در خدمت موضوع نیستند، نباید استفاده کرد.
نحوه تفکیک محتوای آثار
بررسی ۱۹۹ اثر اینفوگرافیک نشان می دهد، محتواهای ۷۲ اثر با فضای منفی، ۵۰ اثر با کادر، ۳۵ اثر با خط (خطوط منقطع و غیرمنقطع و عمدتاً خطوط راست)، ۳۰ اثر به شکل ترکیبی (تنوع روش تفکیک در یک اثر)، ۱۰ اثر به یاری روبان، ۱ اثر با نشانه و یک اثر نیز با خط و نقطه، از یکدیگر تفکیک شده اند. بیشترین فراوانی در این میان به فضای منفی و کادر اختصاص دارد. از روشهای مختلفی برای تفکیک محتوا می توان استفاده کرد که از این جمله کادر، رنگ، خط، روبان، علائم و نشانه ها و… هستند.
در آثاری که برای تفکیک از کادر استفاده شده بود، بعضاً به یاری کادرهایی در زمینه به تفکیکی رنگی نیز اقدام کرده بودند.
تیتر اینفوگرافیکها
یک اثر اینفوگرافیک دارای ۵ رکن اصلی است (تیتر، لید، بدنه، نام تولید کننده و منبع) که در این میان، تیتر یکی از ارکان است.
بررسی اینفوگرافیکها نشان داد که همگی آثار دارای تیتر بوده که برخی تیترها دارای اجزای تیتر نیز بودند.
تحلیل محتوای تیترها نشان داد که از بیش از ۶۰ کلمه حائز اهمیت یا پر تکرار، کلماتی همچون ایران (۴۴ بار)، جنگ (۳۲ بار)، اسرائیل (۲۴ بار + ۱۲ بار رژیم صهیونیستی)، حمله/حملات (۲۱) و موشک/ موشکی (۲۰ بار) بیشترین فراوانی را در تیترها به خود اختصاص دادند. در کل در تیترها به مفاهیم ملی و هویتی، ارزشی، امنیتی، اطلاعاتی و نظامی و… اشاره شده بود.
در بین تیترها، بعضاً تیترهای تک کلمه ای مانند «جنون!» یا تیترهای کوتاه و چند کلمه ای مانند «اسرار اوین»، «نقش بر آب»، «قطع شاهرگ»، «قصاب بیمارستانها»، «رامات گان» و…، و حتی تیترهای طولانی همچون «صداهراسی چیست و چگونه با آن برخورد کنیم؟» یا «۱۰ ویژگی حملات موشکی ایران که امکان مقابله را از صهیونیستها سلب کرده» نیز به چشم می خورند.
برخی از این تیترهای کوتاه مذکور مربوط به تبیان آنلاین هستند که کوشیده تا از تیترهای استنباطی برای برخی آثار اینفوگرافیک خود بهره بگیرد. تیترها ترکیبی از تیترهای منفی، سوالی، امری، خبری، اطلاع رسان بودند.
در اینجا تأکید می شود که انتخاب تیتر مناسب برای یک اثر اینفوگرافیک بسیار حائز اهمیت است تا مخاطب را علاقمند به مراجعه به خوانش اثر کند.
بیش از نیمی از آثار فاقد لید!
از ۱۹۹ اثر مورد بررسی ۱۱۷اثر ( حدود ۵۹ درصد یعنی بیش از نیمی از آثار) فاقد لید بودند در حالی که آثار اینفوگرافیک نیازمند لید یا یک ورودی هستند.
عنایت به منبع
از مجموع ۱۹۹ اثر موردبررسی حدود ۶ رسانه دارای منبع بودند و یک رسانه نیز منبع را «منابع باز و اعترافات رژیم اسرائیل» معرفی کرده بود. در این میان، ایسنا و تبیان به نسبت عنایت بیشتری به ذکر منبع داشتند.
ذکر منبع به عنوان یکی از ارکان اینفوگرافیک بسیار ضروری است که دلایل آن در اعتبار بخشی به رسانه و تولیدات آن، اعتبار اطلاعات، مسائل حقوقی و نیز امکان رجوع مجدد به منبع، نهفته است.
میزان بهره گیری از عناصر بصری
نگاهی به آثار مورد بررسی از حیث میزان استفاده از عناصر بصری نشان می دهد که آیکون (۱۱۷ بار)، نشانه و طرح گرافیکی (۹۷ بار) و عکس (۹۲ بار) پرکاربردترین عناصر بصری بوده اند. گفتنی است ۴ اثر فاقد هرگونه تصویری بودند.
در کنار موارد یاد شده، از قاب، ترام، نشانه ها و زمینه های غیرضروری نیز بسیار در آثار استفاده شده بود که تأکید می شود، از هرگونه استفاده غیرضروری نوشتار و عناصر بصری در آثار اینفوگرافیک پرهیز شود. نگاه به عناصر بصری باید کاربردی باشند و عناصر تزئینی و غیرکاربردی در این نوع قالب، جایی ندارند.
پرکارترین رسانه در حوزه اینفوگرافیک در ایام جنگ
در ایام جنگ اخیر، عنایت بیشتری به آثار اینفوگرافیک از سوی رسانه ها حتی رسانه ملی و رسانه های استانی شد. عمده آثار مورد بررسی مربوط به برخی خبرگزاریها، روزنامه های آنلاین، پایگاههای خبری و سایتهای داخلی ایران است.
این بررسی نشان داد که تبیان آنلاین با ۵۳ اثر، به نوعی پرکارترین رسانه در حوزه تولید آثار اینفوگرافیک در دوران جنگ ۱۲ روزه بود که از ۱۹۹ اثر، حدود ۲۷ درصد کل آثار را تشکیل می داد.
نظر به ارتباط مستقیم آثار تبیان با نیازهای جامعه در زمان بحران، ارجاعات بیشتری از آن در رسانه ها و به ویژه پیام رسان ها به چشم می خورد (نیاز به بررسی دقیقتر).
بعد از آن، رسانه هایی مانند موج، شهرآرا، دنیای اقتصاد، پایگاه اطلاع رسانی دولت، ایرنا، مهر، رسا، ایمنا، فرهیختگان، ایسنا و… سعی کردند در این حوزه پرتلاش عمل کنند.
استفاده از اینفوگرافیکهای هشدار تخلیه
در ایام جنگ ۱۲ روزه از اینفوگرافیک هشدار تخلیه با مشخص کردن نقاط مورد هدف بر روی نقشه پیش از حمله، از سوی طرفین استفاده می شد که خود این اعلام های بصری، نیازمند بررسی مستقلی است.
رنگ زمینه این آثار عمدتاَ قهوه ای یا خاکستری ولی نقاط مشخص شده قرمز یا تناژی از آن بودند (با نگاه هشدار). در آنها از نقشه برای تعیین موقعیت و منطقه یا ساختمانهای مورد نظر استفاده می شد. این هشدارها به زبانهای عبری، فارسی و بعضاً انگلیسی بودند و در برخی نمونه های ایرانی از علامت احتیاط و نشان «الله» نیز استفاده می شد (تصاویر شماره ۱ ).
اینفوگرافیک هشدار دهنده حمله ایران برای کانال ۱۴ اسرائیل، حیفا و تل آویو و… تهیه و منتشر شدند.
در نمونه آثار اسرائیلی، در کنار دو لوگوی «نیروهای دفاعی اسرائیل» و «لوگوی سخنگوی نیروهای دفاعی اسرائیل»، بعضاً نقطه مشخص شده روی نقشه ایران نیز در کنار دیتیل یا نقشه جزئی ارائه می شد. البته که آثار هشدار دهنده اسرائیلی تفاوتهایی نیز بعضاً داشتند به طوری که گاه برخی ساختمانها را به صورت سه بعدی به نمایش می گذاشتند. (تصاویر شماره ۲)
از مجموع حمله هایی که طرفین انجام دادند باید دید برای چه مناطق یا موقعیتهای خاصی از اینفوگرافیک پیش از حمله استفاده شد؟ علت این انتخابها چه بود و چرا از اینفوگرافیک برای هشدار نسبت به آنها بهره گرفته شد؟ این اینفوگرافیکها دارای چه محتوا و فرمی هستند؟ و… .
علاوه بر بهره گیری از اینفوگرافیک با هدف هشدار تخلیه، اسرائیل از اینفوگرافیک برای اهداف دیگری همچون دلیل حمله نیز بهره می گرفت. (تصویر شماره ۳)
لازم به توضیح است که اسرائیل در حملات گذشته خود به غزه، لبنان و… از اینفوگرافیکهای هشداردهنده تخلیه و حمله استفاده کرده بود که تفاوتها و شباهتهای آنها (اعم از ساختار، محتوا، رنگ بندی، عناصر بصری، جزئیات تصویری و…) با نمونه هایی که علیه ایران منتشر می کرد نیازمند بررسی بیشتر است.
یافته های بی بی سی در مورد هشدارهای ارتش اسرائیل برای تخلیه غیرنظامیان غزه
بی بی سی در ۱۷ فروردین ۱۴۰۳ در گزارشی با عنوان «یافته های بی بی سی: هشدارهای ارتش اسرائیل برای تخلیه غیرنظامیان غزه خطاهای زیادی دارد» به بررسی این هشدارها و سیستم هشدار آنلاین اسرائیل برای تخلیه بخشهای مختلف غزه پرداخته بود و اینکه در کنار سیستم هشدار آنلاین، هشدارهایی نیز از طریق پخش برگه هایی در آسمان غزه انجام شده بود. (تصاویر شماره ۴)
علت استفاده اسرائیل از هشدارها به یاری نقشه های شماره گذاری و بلوک بندی شده، فشارهای بین المللی برای جلوگیری از کشته شدن غیرنظامیان عنوان شده بود.
به نقل از ساکنان غزه، مشکلات وصل شدن به اینترنت و پیچیدگی و دشواری فهم درک کارکرد سیستم و نقشه ها، نقدهایی را متوجه این حرکت کرده بود.
در پایان این گزارش آمده است: «اسرائیل می گوید اطلاعات مربوط به محل حضور غیرنظامیان و مسیر حرکت آنها بعد از صدور هشدارها را با هم تطبیق داده و مدعی شده که این اطلاعات متناقض یا گیج کننده نبوده است و زندگی تعداد بی شماری از غیرنظامیان ساکن غزه را نجات داده است». این در حالی که است که گزارش بی بی سی و نظر ساکنان، از تناقضها و خطاهای بسیار این هشدارها خبر داده است.
تفاوتهای اینفوگرافیکهای هشدار تخلیه اسرائیل در ایران و دیگر کشورها
مقایسه اینفوگرافیکهای هشدار تخلیه اسرائیل در ایران و دیگر کشورها گرچه نیازمند بررسیهای لازم است ولی یک ارزیابی ساده اولیه نشان می دهد که اینفوگرافیکهای مربوطه در غزه، از جزئیات و دقت به نسبت بیشتری نسبت به ایران(علی رغم نقدهای مذکور)، برخوردار بود. در حالی که در اینفوگرافیکهای هشدار تخلیه در ایران، نقشه ها کلی تر و بدون شماره بندی و کد گذاری منطقه ای بودند و کمتر می توانست به نجات غیرنظامیان کمک کند. همچنین در نقشه های مورد استفاده در غزه از کیو آر کد استفاده می شد در حالی که در نمونه هشدارهای تخلیه مورد استفاده در ایران خبری از این کیو آر کدها نیست. کما اینکه، در حمله به ایران، برای همه استانها و شهرها و مناطق، از اینفوگرافیکهای هشدار تخلیه استفاده نشده بود. همچنین از سیستم هشدار آنلاین نیز در ایران استفاده نشد. علی رغم درک تفاوتهای جغرافیایی و وسعت سرزمینی دو مورد مقایسه، به هر تقدیر همه این تفاوتها، سوالات بسیاری را در ذهن مخاطب برمی انگیزد.
آنچه مسلم است، هر میزان دقت و جزئیات نقشه ها، کمتر باشد قطعاً به مرگ غیرنظامیان بیشتری می انجامد.
بررسی اینفوگرافیهای هشدار تخلیه اسرائیل در کشورهای مختلف از بعد تفاوتها و شباهتها و علت تفاوتها، نیازمند بررسی دقیق و عمیقتر است، در این بررسی نیاز است تا گزارش مذکور بی بی سی مدنظر قرار گیرد.
