واکسن کرونا؛ از سیر تا پیاز

نوآوران آنلاین- به گفته سازمان بهداشت جهانی در دنیا ۱۵۰ واکسن کرونا در دست ساخت هستند که برای آزمایش آنها ۴۸ کارآزمایی در جریان است.

چرا واکسن مهم است؟
برای مهار همه‌گیری جهانی ویروسی مثل این ویروس که اسم رسمی‌اش “سارس – کرونای – ۲” است، تقریباً اتفاق‌نظر وجود دارد تنها راه مصون شدن درصد زیادی (۶۵ درصد به بالا) از جمعیت است، همان که به آن ایمنی گله‌ای یا جمعی می‌گویند.
این ایمنی از ۲ راه ایجاد می‌شود، یکی ابتلای جمعیتی بزرگ به بیماری است؛ اما کرونا بسیاری را روانه بیمارستان کرده و جان بسیاری را گرفته است. اگر این رویکرد در پیش گرفته شود، جمعیت مصون خواهد شد؛ اما بسیاری از کسانی که با وجود سالمندی یا بیماری‌زمینه‌ای می‌توانند سال‌ها عمر مفید و فعال داشته باشند، جان خود را از دست می‌دهند.
راه دوم واکسیناسیون سراسری است.

تازه‌ترین اخبار چیست؟
هفته پیش شرکت آمریکایی “فایزر” که با همکاری شرکت آلمانی “بیو. اِن. تک” واکسن کرونا ساخته است گفت: «نتایج اولیه نشان می‌دهند این واکسن در ۹۱ درصد موارد از سرایت بیماری پیشگیری کرده است».
شرکت آمریکایی “مدرنا هم” ۲ روز پیش اطلاع داد نتایج اولیه مرحله آخر ازمایش انسانی نشان می‌دهند واکسن این شرکت در نزدیک به ۹۵ درصد موارد موفق بوده است.
با تکمیل شدن نتایج کارآزمایی‌های بالینی یا پس از شروع واکسیناسیون گسترده میزان کارایی واکسن‌ها ممکن است ارقام اعلام ‌شده تغییر کنند.

چه چیز اولین است؟
واکسن‌های فایزر و مُدرنا اولین واکسن‌های کرونا نیستند، اولین واکسن کرونا که اعلام کرد نتایج‌اولیه حاکی از ۹۲ درصد مصونیت بوده، واکسن روسی “اسپوتنیک ۵” است. روسیه واکسیناسیون با این واکسن را شروع کرده است.
البته واکسن‌های فایزر و مدرنا از یک نظر اولین هستند، این ها اولین واکسن‌های “اِم. ‌آر. اِن. ‌اِی” (آر. اِن. ‌اِی. پیام‌رسان) هستند. در واکسن‌های سنتی برای آشنا و تحریک کردن سیستم ایمنی، از قسمتی از ساختار ویروس استفاده می‌شود. از ویروس ضعیف یا کشته‌شده یا سم ضعیف‌شده. ویروس از این رو به آن واکسن “آر. اِن. ‌اِی” می‌گویند. در واکسن‌های “اِم‌. آر. اِن. ‌اِی” از بخشی از رمز ژنتیکی ویروس استفاده می‌شود که بیماری‌زایی ندارد و در داخل بدن تکثیر می‌شود و سیستم ایمنی با آن آشنا می‌شود و راه خنثی کردنش را یاد می‌گیرد. بنا براین وقتی خود ویروس کرونا وارد بدن شود سیستم ایمنی آن را شناسایی می‌کند.
در ساخت واکسن اسپوتنیک از دستکاری ژنتیکی دو نوع “آدنوویروس” استفاده است. با این دستکاری این ویروس‌ها به کرونا شباهت پیدا می‌کنند؛ اما بیماری‌زایی آن را ندارند. سیستم ایمنی وقتی با این ویروس در تماس قرار می‌گیرد، آن را شناسایی می‌کند و بر ضدش فعال می‌شود. بعد اگر سیستم ایمنی با ویروس کرونا مواجه شود به دلیل همان شباهت می‌تواند آن را شناسایی و خنثی کند. به خاطر داشته باشید یکی از دلایلی که کرونا چنین همه‌گیری‌ای ایجاد کرده این است که ویروس نوظهور بوده و سیستم ایمنی انسان‌ها با آن آشنا نیست.
واکسن ساخت شرکت چینی “سینوواک” از ویروس خنثی شده برای ایجاد پاسخ ایمنی استفاده می‌کند که روش سنتی تولید واکسن است.

آیا این واکسن‌ها ضرر یا عوارض جانبی دارند؟
شرکت‌های سازنده که واکسن را در تعداد قابل‌ملاحظه‌ای آزمایش کرده‌اند می‌گویند واکسن‌های شان بی‌ضرر بوده و عارضه جانبی مهم ایجاد نکرده است. هیچ دارو یا واکسنی بدون عارضه جانبی نیست و مسأله این است که این عوارض چقدر نادر یا شایع هستند و چقدر خفیف یا جدی. بنابراین واکسن‌ها مزبور هم حتماً در عده‌ای ایجاد تب، سردرد، بدن‌درد، ضعف و بی‌حالی، درد یا حساسیت محل تزریق و امثال آن را ایجاد می‌کند؛ اما این عوارض جدی نیستند. در نظر داشته باشید کار واکسن برانگیختن پاسخ ایمنی است؛ یعنی همان اتفاقی که در بیماری‌های عفونی می‌افتد. بنابراین نوعی احساس کسالت پس از تزریق واکسن، عجیب نیست.
در مورد عوارض جانبی در درازمدت هیچ‌کدام از واکسن‌ها آن قدر در طول زمان استفاده نشده‌اند که جواب این سؤال مشخص باشد. این در آینده و با بررسی‌های بیشتر مشخص خواهد شد.

چه سوال‌هایی هنوز بی‌جوابند؟
این که آیا واکسن تمام گروه‌های سنی را یکسان ایمن می‌کند؟ آیا واکسن در تمام گروه‌های سنی هم از ابتلاء جلوگیری می‌کند؛ هم از سرایت یا این که فقط باعث جلوگیری از سرایت می‌شود؟ ایمنی واکسن چه مدت پایدار می‌ماند و کِی کم می‌شود یا از بین می‌رود؟
برای پاسخ دادن به تمام این ها، واکسن باید مدتی نسبتاً طولانی در جمعیت بزرگی امتحان شده باشد.

واکسن کِی به ما می‌رسد؟
بیشتر کشورهای دنیا در حال برنامه‌ریزی و آماده شدن برای واکسیناسیون وسیع هستند. به جز کشورهایی مثل چین و روسیه که این کار را آغاز کرده‌اند. سایر کشورها بر حسب امکانات، وسعت و جمعیت خود مشغول برنامه‌ریزی هستند. این کار به بسیج و دارکات و پشتیبانی وسیعی نیاز دارد.
کشورهای غربی در بهترین حالت از ابتدای سال ۲۰۲۱ یعنی تقریباً از اویل دی ماه واکسیناسیون را شروع می‌کنند.
در ایران هم مثل بسیاری از کشورها مشخص نیست چه موقع امکان واکسیناسیون همگانی (البته با تولیدات فراملی) فراهم شود.

آیا واکسن کرونا برای همه مناسب است؟
این یکی از مسائل مهمی است که دولت‌ها باید درباره‌اش تصمیم بگیرند. با توجه به این که در ابتداء هیچ کشوری واکسن کافی برای واکسیناسیون تمام جمعیتش را ندارد، بنابراین باید اولویت‌بندی کرد. این کار در هر کشوری بر اساس شرایط و امکانات و ویژگی‌های جمعیتی و جغرافیایی متفاوت خواهد بود. مثلاً در یک روند منطقی می‌توان گفت در تمامی کشورها واکسن ابتداء به سالمندان، افراد مبتلا به بیماری‌های زمینه‌ای و مزمن و دیگر گروه‌های آسیب‌پذیر و کادر بهداشت و درمان و مراقبت تزریق شود و افراد زیر ۵۰ سال سالم در پایین فهرست اولویت باشند.

واکسن تزریقی است یا خوراکی؟ چند نوبت باید واکسن زد؟
تاکنون تمام واکسن‌های کرونا که در مراحل آخر آزمایش هستند، تزریقی در دو نوبت بوده‌اند. در واکسن اسپوتنیک فاصله دو تزریق پنج روز، در واکسن سینوواک دو هفته، در فایزر سه هفته و در واکسن مدرنا و واکسن “استرازنکا” و دانشگاه آکسفورد چهار هفته است. شرکت آمریکایی “جانسون و جانسون” دو واکسن در دست ساخت دارد که یک نوع آن تک‌نوبتی است. انتظار می‌رود نتایج اولیه آزمایش واکسن‌های جانسون و جانسون و واکسن استرازنکا و دانشگاه آکسفورد به زودی منتشر شوند.

چه مشکلاتی بر سر راه واکسیناسیون هستند؟
تقریباً تمام واکسن‌ها از تولید به مصرف باید سرد بمانند و حفظ زنجیره سرمایی در سلامت و کارایی واکسن بسیار اهمیت دارد. در واکسن‌های رایج مثل واکسن سه‌گانه این دما حدود ۲ تا ۸ درجه سانتی‌گراد است؛ اما واکسن فایزر باید در منفی ۸۰ و واکسن مدرنا در منفی ۲۰ درجه سانتی‌گراد نگهداری شوند. برای باز شدن یخ این واکسن‌ها واکسن فایزر را می‌توان ۵ روز و واکسن مدرنا را یک ماه پیش از تزریق در یخچال معمولی نگهداری کرد. با این حال سرمای زیادی که این دو واکسن نیاز دارند، نقطه ضعف محسوب می‌شود. علاوه بر این که هزینه را به شدت بالا می‌برد. در بسیاری از کشورهای دنیا استفاده وسیع از چنین واکسن‌هایی بسیار دشوار می شود به خصوص در کشورهای گرمسیر یا مناطق صعب‌العبور یا کشورهایی که از زیرساخت‌های توسعه کافی برخوردار نیستند.
مشکل دیگر دونوبتی بودن واکسن‌هاست. همه چیز از واکسن و سرنگ گرفته تا نیروی آموزش دیده و زمان، دو برابر می‌شود. یکی از مشکل‌های واکسن‌های دو یا چند نوبتی است که به دلایل مختلف ممکن است فرد نوبت‌های بعدی را دریافت نکند.

آیا دیگر نیازی به ماسک یا فاصله اجتماعی نیست؟
تا اطلاع ثانوی نیاز هست. اول این که هنوز آزمایش انسانی این واکسن‌ها به پایان نرسیده و تولید آن در حدی نیست که برای بیشتر جمعیت دنیا کافی باشد. مدتی طول می‌کشد تا هر کشوری بیشتر جمعیتش را واکسینه کند.
دوم این که این همه‌گیری جهانی است، یعنی این کافی نیست که ما واکسن زده باشیم و خیالمان از کرونا راحت شده باشد. اگر جمعیت زیادی در دنیا واکسینه نشوند، کرونا همچنان در گردش خواهد بود و اگر جهش قابل‌ملاحظه‌ای بکند، ما هم که واکسن زده‌ایم ممکن است دیگر مصونیت نداشته باشیم.
در خوش‌بینانه‌ترین حالت به نظر می‌رسد حداقل یک سال دیگر ماسک و فاصله اجتماعی ضروری باشند.

آیا واکسن کرونا را به همه افراد می‌توان تزریق کرد؟
آزمایش واکسن‌ها که به پایان برسد، بهتر می‌توان به این سؤال جواب داد. در برخی افرادی که سیستم ایمنی‌شان به دلایل مختلف خوب کار نمی‌کند، ممکن است این واکسن توصیه نشود. بسیاری از واکسن‌ها را به زنان باردار هم می‌توان تزریق کرد؛ اما در مورد این واکسن‌ها باید منتظر نتیجه نهایی آزمایش‌ها و توصیه شرکت سازنده بمانیم. با این که تقریباً در همه جای دنیا زنان باردار در بین گروه‌های آسیب‌پذیر قرار گرفته‌اند؛ اما شواهدی نیست که زنان باردار بیشتر از دیگران در معرض خطر بیماری سخت باشند.

اگر ویروس جهش کند چه؟
چنین جهشی اتفاق افتاده، در “مینک‌” های پرورشی در دانمارک که از طریق انسانی دچار همه‌گیری کرونا شدند، ۵ جهش دیده شد که یکی از این جهش‌ها که به خوشه ۵ معروف شده باعث نگرانی شده است. ویروس کرونا یک پروتئین خارمانند دارد که مثل قلاب، آن را به سلول انسان وصل می‌کند. برخی واکسن‌ها همین پروتئین خارمانند را بازنمایی می‌کنند تا سیستم ایمنی با آن اشنا و سپس بر ضدش وارد عمل شود. بعد اگر ویروس کرونا وارد بدن شود سیستم ایمنی مانع می‌شود که قلابش به سلول‌های بدن گیر کند. اگر تغییری در این قلاب ایجاد شود، ممکن است واکسن را بی‌تأثیر کند. دانمارک البته تمام مینک‌ها را کُشت و منطقه‌ بزرگی که این اتفاق در آن افتاده بود را قرنطینه کرد. شواهدی هم دیده نشده که این جهش تأثیری بر بیماری‌زایی ویروس گذاشته باشد.

کرونا هم مثل همه ویروس‌ها جهش می‌کند و اگر در آینده جهش مهمی بکند باز هم ممکن است واکسن مفید باشد، علائم بیماری را خفیف‌تر و نیاز به بستری و مراقبت ویژه و احتمال مرگ را کاهش دهد؛ چرا که واکسن تاحدی سیستم ایمنی را با ویروس کرونا آشنا کرده است.

چرا بازارهای مالی ترقی کردند؟
هفته پیش که فایزر خبر از نتایج امیدوارکننده واکسنش داد، بازارهای مالی ترقی قابل‌ملاحظه‌ای کردند. به خصوص در زمینه‌های مربوط به گردشگری مثل شرکت‌های هوایی و هتلداری. این خوش بینی ایجاد شد که دوباره رونق به این بخش‌ها برگردد که یکی از بیشترین لطمه‌ها را از همه‌گیری کرونا خورده‌اند. سهام شرکت‌های سازنده واکسن یا شرکت‌های مرتبط هم ترقی کرد. البته پس از چند روز این هیجان فرونشست؛ اما خبر واکسن مُدرنا باز هم رونقی دیگر به آن داد.

اخبار واکسن را چگونه پیگیری کنیم؟
به زودی خبر نتایج واکسن‌های آزمایشی دیگری را می‌شنویم. واکسن جانسون و جانسون، واکسن استرازنکا و دانشگاه آکسفورد و واکسن سینوواک بیوتک چین را. آن ها برخی ویژگی‌ها و نتایج اولیه آزمایش انسانی واکسن خود را اعلام می‌کنند.
به جز این باید منتظر اعلام برنامه واکسیناسیون در کشور محل سکونت‌مان باشیم و این که بر حسب سن و سلامت در اولویت‌های اول هستیم یا ثانوی.

کدام واکسن بهتر است؟
به این سؤال پاسخ درستی نمی‌توان داد، چون نیاز به گذشت زمان و تزریق واکسن به جمعیت قابل‌ملاحظه‌ای دارد. سازندگان تقریباً تمام واکسن‌های مهم که در جدول بالا دیدید می‌گویند واکسن‌شان کارایی زیادی داشت بدون عوارض جانبی جدی.
این که کدام واکسن یا واکسن‌ها در کشور محل سکونت ما در دسترس قرار بگیرند به عوامل زیادی بستگی دارد و دولت‌ها باید درباره‌اش تصمیم بگیرند. اگر کشوری خود تولیدکننده واکسن باشد احتمالاً بیشتر از واکسن خود استفاده خواهد کرد. البته الان که در مراحل اولیه هستیم و واکسن کم است، برخی کشورها مثل بریتانیا از چند شرکت مختلف واکسن پیش‌خرید کرده‌اند.
مسأله دیگر هزینه و امکانات و زیرساخت‌ها هستند. برخی دولت‌ها ممکن است واکسن‌های ارزان‌تر یا فراوان‌تر را برای واکسیناسیون سراسری مناسب‌تر ببینند. واکسن‌هایی که در درجه حرارت‌های پایین باید نگهداری شوند، نیاز به امکانات گسترده دارند و گران تمام می‌شوند. واکسن تک‌نوبتی به واکسن دونوبتی ارجحیت داد و مثلاً اگر نتیجه آزمایش واکسن تک‌نوبتی جانسون و جانسون خوب در بیاید، ممکن است برخی کشورها آن را ترجیح بدهند. اگر واکسن دونوبتی باشد و مثلاً ده میلیون دوز داشته باشید، برای پنج میلیون نفر واکسن دارید.
ملاحظات سیاسی و جغرافیایی هم ممکن است نقش داشته باشند، مثلاً اتحادیه اروپا، آمریکا و کانادا و ژاپن بیشتر به واکسن‌های غربی روی آورده‌اند، هند و عربستان به واکسن روسیه و برزیل و مکزیک و اندونزی، امارات و ترکیه به واکسن‌های چینی. (چین سه واکسن در دست ساخت دارد).

نکته دیگر این است که هر چه واکسن به جمعیت بزرگتری تزریق شود، بی‌ضرر بودن و کارایی آن بیشتر مشخص می‌شود. بنابراین کشورهایی که واکسن‌شان را به جمعیت بزرگتری تزریق کرده باشند ممکن است فعلاً برای بعضی دولت‌ها امتحان‌پس‌داده‌تر به نظر آیند. مثلاً چین که یکی از واکسن‌هایش را به ارتش تزریق کرده یا گروه‌هایی از مردم را واکسینه کرده است. البته باید منتظر بود و دید سازنده‌های چینی چه نتایجی را اعلام می‌کنند.

آیا تنوع واکسن چیز خوبی است؟
به نظر می‌رسد که جواب مثبت باشد. با روشن شدن جزئیاتی بیشتر درباره تأثیر این واکسن‌ها ممکن است برخی واکسن‌ها در گروه‌های سنی خاصی بهتر عمل کنند یا برخی در پیشگیری از ابتلاء مؤثرتر باشند و برخی در خفیف کردن بیماری. این واکسن‌ها از روش‌های مختلفی برای تحریک سیستم ایمنی استفاده می‌کنند و اگر ویروس جهش قابل‌ملاحظه‌ای بکند ممکن است برخی واکسن‌ها تأثیر خود را به اندازه کافی حفظ کنند. تصمیم‌گیرندگان بهداشتی – درمانی و پزشکان هم گزینه بیشتری خواهند داشت.

ضدواکسن‌ها چه می‌گویند؟
کسانی را که می‌گویند کره زمین مسطح است را هنوز به راحتی می‌توان در اینترنت پیدا کرد؛ اما تردیدی نیست که سیستم ایمنی را می‌توان با واکسن قوی تر و مطمئن تر ساخت. مثال آن هم واکسن آبله که ریشه این بیماری را کند و باعث شد واژه “آبله‌رو” که زمانی بسیار رایج بود اکنون تقریباً منسوخ شده باشد و بسیاری از ما هم چنین فردی را ندیده باشیم.
ضدواکسن‌ها که ابتداء می‌گفتند واکسن سرخک یا سه‌گانه باعث اوتیسم می‌شود –چیزی که دانش امروز ما نشان نمی‌دهد – اکنون تئوری پیچیده‌تری دارند و معتقدند در واکسن کرونا ریزتراشه‌ای (میکروچیپ) هست که وارد بدن فرد می‌شود و بعد می‌توان آن را به دلخواه و از راه نسل پنجم اینترنت (فایوجی) فعال کرد و مثلاً باعث آزاد شدن ماده‌ای خاص در بدن شد. البته مدرکی در این باره وجود ندارد و هر چند معتقدان به این تئوری ممکن است قانع نشوند؛ چون معتقدند ما بی‌اطلاعیم چون بسیار محرمانه است. البته آن چه از فناوری امروز می‌دانیم این است که چنین تکنولوژی پیشرفته‌ای هنوز در دسترس نیست.
ضد واکسن‌ها معتقدند دولت‌ها و شرکت‌های عظیم داروسازی شفاف نیستند و از بهانه واکسن برای امتحان کردن مواد خاصی روی جمعیتی بزرگ استفاده می‌کنند و واکسن عوارض درازمدت دارد.
با نگاه تاریخی می‌توان مواردی یافت که یک محصول دارویی – شیمیایی که سازنده‌اش آن را بی‌ضرر می‌دانسته، بعدا مشخص شده مضر است یا دولت‌ها برنامه‌های وسیع بهداشتی – درمانی را به منظورهای دیگری هم به کار برده باشند؛ اما در حال حاضر نگاه همه به واکسن کرونا است. اطلاعات نهایی زیر ذره‌بین خواهند بود، واکسن‌ها در جمعیت بزرگی آزمایش شده یا می‌شوند و اگر عارضه خاصی داشته باشند بالاخره در این همه جمعیت خود را نشان خواهد داد.
در مورد عوارض درازمدت هنوز برای قضاوت زود است هر چند که سازندگان می‌گویند اولویت‌شان بی‌ضرر بودن واکسن است. مسأله این است که مشخص شده خود کرونا هم در برخی افراد عوارض درازمدت باقی می‌گذارد و محدودیت و تعطیلی و بیکاری خود عارضه درازمدت دیگری به نام ناسلامتی روان دارد.

ضدواکسن‌ها البته کرونا یا کشندگی آن را باور ندارند؛ اما کسانی که در بیمارستان کار می‌کنند یا در دور بر خود مبتلا یا فوت شده کرونا داشته‌اند، البته نمی‌توانند چنین چیزی بپذیرند.
ضدواکسن‌ها می‌گویند واکسن‌های “اِم‌ آر. اِن. ‌اِی” تا به حال آزمایش نشده‌اند. این درست است که قبلاً چنین واکسنی نبوده؛ اما مطالعه در این باره مدتی است که در جریان بوده و دیگر این که این نوع واکسن از اساس با واکسن‌های دیگر فرقی ندارد و فقط برای اولین بار از بخشی از ژنتیک ویروس برای تحریک سیستم ایمنی استفاده شده است.
ضدواکسن‌ها می‌گویند این ژن‌های ویروس در ژنتیک ما ادغام می‌شوند. در تئوری شاید این درست باشد؛ اما شرکت‌های سازنده و بسیاری کارشناسان این را رد می‌کنند و شواهدی هم برای آن وجود ندارد. حتی اگر این گونه باشد هم معلوم نیست چنین چیزی آسیب‌زا باشد. تمام واکسن‌های کرونا هم با این شیوه ساخته نمی‌شوند.
ضدواکسن‌ها بی‌اعتمادی به دولت‌ها و شرکت‌های عظیم دارویی را با بی‌اعتمادی به دانش اشتباه گرفته‌اند. این جا علم تاوان سیاست و تجارت را می‌دهد.