اقتصاد ایران، در طول دهه‌های گذشته، به شدت به درآمدهای نفتی وابسته بوده است. این وابستگی تک‌محصولی به نفت، در واقع محدودیت‌هایی جدی برای کشور در زمینه تنوع منابع درآمدی ایجاد کرده بود. اما اکنون که ایران با تحریم‌های بین‌المللی روبه‌رو است و فروش نفت به عنوان مهم‌ترین منبع درآمد کشور با مشکلات جدی مواجه شده است، این وابستگی به وضوح مشکلات اقتصادی زیادی برای کشور به همراه آورده است. یکی از این مشکلات، کسری بودجه و ناتوانی در تأمین منابع مالی لازم برای اجرای طرح‌های توسعه‌ای است. در عین حال، این شرایط به فرصتی تبدیل شده است تا ایران برای رفع مشکلات اقتصادی و تأمین منابع مالی خود، به ظرفیت‌های غیرنفتی خود توجه کند و بتواند با بهره‌برداری از ظرفیت‌های صادراتی موجود، بخشی از نیازهای اقتصادی کشور را تأمین کند.
آرزو قادری
روزنامه نگار
اقتصاد ایران، در طول دهه‌های گذشته، به شدت به درآمدهای نفتی وابسته بوده است. این وابستگی تک‌محصولی به نفت، در واقع محدودیت‌هایی جدی برای کشور در زمینه تنوع منابع درآمدی ایجاد کرده بود. اما اکنون که ایران با تحریم‌های بین‌المللی روبه‌رو است و فروش نفت به عنوان مهم‌ترین منبع درآمد کشور با مشکلات جدی مواجه شده است، این وابستگی به وضوح مشکلات اقتصادی زیادی برای کشور به همراه آورده است. یکی از این مشکلات، کسری بودجه و ناتوانی در تأمین منابع مالی لازم برای اجرای طرح‌های توسعه‌ای است. در عین حال، این شرایط به فرصتی تبدیل شده است تا ایران برای رفع مشکلات اقتصادی و تأمین منابع مالی خود، به ظرفیت‌های غیرنفتی خود توجه کند و بتواند با بهره‌برداری از ظرفیت‌های صادراتی موجود، بخشی از نیازهای اقتصادی کشور را تأمین کند.
*تحریم‌ها و اقتصاد تک‌محصولی ایران
در دوران قبل از تحریم‌ها، کشور به دلیل داشتن منابع گسترده نفتی و گازی، به صادرات این محصولات وابسته بود. نفت به عنوان مهم‌ترین کالای صادراتی ایران، بخش عمده‌ای از درآمدهای کشور را تأمین می‌کرد و دولت‌ها توانسته بودند با فروش نفت، بخش زیادی از هزینه‌های خود را پوشش دهند. اما با اعمال تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران، این وابستگی به صادرات نفت به یک چالش بزرگ تبدیل شد. کاهش فروش نفت به کشورهای مختلف، به ویژه در سال‌های اخیر، سبب شد که دولت با بحران کسری بودجه، کاهش درآمدهای ارزی و افزایش تورم مواجه شود.
در این شرایط، ایران دیگر نمی‌توانست از نفت به عنوان منبع اصلی درآمد خود استفاده کند و در نتیجه، بخش‌های مختلف اقتصادی تحت فشار قرار گرفتند. این وضعیت نشان داد که اقتصاد تک‌محصولی، علی‌رغم اینکه در دوره‌ای از زمان ممکن است کارآمد باشد، در درازمدت به دلیل نوسانات جهانی و تحریم‌های بین‌المللی می‌تواند آسیب‌پذیر باشد.
*فرصت‌های صادرات غیرنفتی ایران
در همین خصوص محمدرضا نجفی‌منش، عضو اتاق بازرگانی ایران طی گفت و گویی با خبرنگار نوآوران گفت: اگرچه ایران در گذشته به دلیل شرایط اقتصادی و سیاست‌های داخلی، به توسعه ظرفیت‌های غیرنفتی توجه کافی نکرده است، اما اکنون فرصتی ایجاد شده است که می‌توان با سرمایه‌گذاری و توجه ویژه به بخش‌های مختلف اقتصادی، به رشد صادرات غیرنفتی کشور کمک کرد. ایران در بسیاری از بخش‌ها ظرفیت‌های بالقوه‌ای دارد که می‌تواند در بازارهای جهانی رقابت کند.
وی افزود: ایران یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان محصولات کشاورزی و باغی در منطقه است. تولید محصولات نظیر پسته، خرما، زعفران، انجیر و سایر محصولات کشاورزی به میزان قابل توجهی انجام می‌شود و بسیاری از این محصولات می‌توانند در بازارهای جهانی به فروش برسند. به ویژه در زمینه پسته و زعفران، ایران جزو کشورهای پیشرو در تولید و صادرات این محصولات است. بهره‌برداری بیشتر از این ظرفیت‌ها، می‌تواند علاوه بر تأمین نیازهای داخلی، درآمدهای ارزی فراوانی برای کشور به ارمغان بیاورد.
عضو اتاق بازرگانی ایران عنوان کرد: ایران با تاریخچه‌ای غنی در صنایع دستی، می‌تواند در این زمینه هم به بازارهای جهانی توجه بیشتری داشته باشد. قالی‌بافی، میناکاری، سفالگری و سایر هنرهای سنتی ایران، با کیفیت بالا و قیمت مناسب، می‌توانند در بازارهای بین‌المللی رقابت کنند. به خصوص با توجه به علاقه جهانی به محصولات هنری با اصالت و کیفیت، صادرات صنایع دستی می‌تواند به عنوان یک بخش مهم در رشد صادرات غیرنفتی ایران مطرح شود.
*صادرات محصولات پتروشیمی و معدنی
نجفی‌منش مطرح کرد: ایران به عنوان یکی از کشورهای دارای منابع عظیم معدنی و پتروشیمی، قادر است به یکی از صادرکنندگان بزرگ این محصولات در دنیا تبدیل شود. محصولات پتروشیمی نظیر پلاستیک، انواع کودهای شیمیایی و مواد اولیه صنایع مختلف، می‌توانند به بازارهای مختلف صادر شوند. همچنین، منابع معدنی ایران مانند سنگ‌های ساختمانی، مس، آهن و سایر مواد معدنی به دلیل کیفیت بالا، ظرفیت خوبی برای صادرات دارند.
*صادرات فناوری‌های نوین
وی تصریح کرد: یکی دیگر از ظرفیت‌های جدیدی که ایران می‌تواند برای افزایش صادرات غیرنفتی خود به آن توجه کند، صادرات محصولات و خدمات فناورانه است. در سال‌های اخیر، ایران در زمینه‌های مختلفی همچون فناوری اطلاعات، نرم‌افزار، خدمات دیجیتال و نانوتکنولوژی پیشرفت‌های چشمگیری داشته است. توسعه این حوزه‌ها می‌تواند زمینه‌ساز رشد صادرات غیرنفتی کشور باشد و کمک کند تا ایران در بازارهای جهانی در این بخش‌ها نقش‌آفرینی کند.
*ضرورت تداوم مذاکرات برای رفع تحریم‌ها
این عضو اتاق بازرگانی ایران اظهار داشت: اگرچه بهره‌برداری از ظرفیت‌های غیرنفتی در شرایط فعلی ضروری است، اما برای رفع مشکلات اقتصادی و دستیابی به توسعه پایدار، ضروری است که مذاکرات بین‌المللی و دیپلماسی اقتصادی ادامه یابد. رفع تحریم‌ها و بهبود روابط با کشورهای دیگر می‌تواند به افزایش فرصت‌های صادراتی و جذب سرمایه‌گذاری خارجی کمک کند. در این راستا، مذاکرات با کشورهای مختلف، به ویژه در زمینه‌های اقتصادی و تجاری، باید در اولویت قرار گیرد.
نجفی‌منش ادامه داد: یک نمونه از این تلاش‌ها، سومین اجلاس همکاری‌های ایران و آفریقا است که ۷ اردیبهشت ۱۴۰۴ با حضور مقامات بلندپایه کشور برگزار شد. این اجلاس با حضور نمایندگان ۵۱ کشور جهان و مقامات ارشد دولتی ایران نظیر مسعود پزشکیان رئیس‌جمهور، محمدرضا عارف معاون اول رئیس‌جمهور و محمد اتابک وزیر صنعت، معدن و تجارت، فرصت مناسبی بود برای تقویت روابط تجاری و اقتصادی ایران با کشورهای آفریقایی. این اجلاس می‌تواند زمینه‌ساز توسعه تجارت با کشورهای مختلف باشد و به ایران کمک کند تا بازارهای جدیدی را برای صادرات غیرنفتی خود شناسایی کند.
وی در پایان تاکید کرد: با توجه به مشکلات اقتصادی ناشی از تحریم‌ها و وابستگی طولانی‌مدت به درآمدهای نفتی، ضروری است که ایران به ظرفیت‌های غیرنفتی خود توجه ویژه‌ای داشته باشد. بخش‌هایی نظیر کشاورزی، صنایع دستی، پتروشیمی، معادن و فناوری‌های نوین، می‌توانند به عنوان محرک‌های رشد اقتصادی کشور در دوران تحریم عمل کنند. در عین حال، تداوم مذاکرات بین‌المللی با هدف رفع تحریم‌ها و گسترش روابط تجاری با کشورهای مختلف، می‌تواند به تأمین منابع مالی و توسعه صادرات غیرنفتی کمک کند. به طور کلی، برای برون‌رفت از بحران اقتصادی فعلی، باید تمام ظرفیت‌های صادراتی ایران فعال شوند و کشور از وابستگی به نفت به سوی یک اقتصاد چندجانبه و متنوع حرکت کند.
