شبکه‌های اجتماعی؛ دوست یا دشمن سلامت روان؟

مترجم: سارا فراهانی

ورود شبکه‌های اجتماعی به زندگی روزمره انسان‌ها، یکی از بزرگ‌ترین تحولات قرن اخیر محسوب می‌شود. این فضاها که ابتدا صرفاً برای تسهیل ارتباطات طراحی شده بودند، اکنون به بخش جدایی‌ناپذیری از زندگی میلیون‌ها نفر تبدیل شده‌اند. طبق آمار و تحقیقات مختلف، یک فرد به طور میانگین روزانه حدود ۱۵۰ بار گوشی همراه خود را چک می‌کند تا وارد شبکه‌های اجتماعی شود. این میزان استفاده گسترده، سوالات مهمی را درباره تأثیرات روانی شبکه‌های اجتماعی بر کاربران ایجاد کرده است. آیا واقعاً این فضاهای مجازی تهدیدی برای سلامت روان ما هستند؟ برای پاسخ به این سوال، باید مزایا و معایب استفاده از شبکه‌های اجتماعی را به دقت بررسی کنیم.

*تأثیرات مثبت شبکه‌های اجتماعی بر سلامت روان
شبکه‌های اجتماعی امکانات فراوانی را در اختیار کاربران قرار داده‌اند که می‌توانند به بهبود سلامت روان کمک کنند. یکی از مهم‌ترین مزایای آن‌ها، امکان برقراری ارتباط با دیگران، به‌ویژه در شرایطی است که ارتباط حضوری محدود یا ناممکن است. افراد می‌توانند با دوستان و خانواده خود در هر نقطه‌ای از جهان ارتباط برقرار کنند، از اخبار و اطلاعات به‌روز مطلع شوند و احساس تنهایی خود را کاهش دهند.
علاوه بر این، شبکه‌های اجتماعی محیطی برای تبادل حمایت‌های عاطفی و روانی فراهم می‌کنند. گروه‌های حمایتی، انجمن‌های تخصصی و صفحات مرتبط با مسائل سلامت روان، می‌توانند به کاربران کمک کنند تا احساس کنند تنها نیستند و راهکارهایی برای مقابله با مشکلات روانی خود بیابند. به ویژه برای افرادی که دسترسی به خدمات روانشناسی حضوری ندارند، این فضاها می‌توانند نقش مکمل موثری ایفا کنند.

*تهدیدهای شبکه‌های اجتماعی برای سلامت روان
با وجود مزایای شبکه‌های اجتماعی، بسیاری از تحقیقات نشان داده‌اند که استفاده مفرط و نادرست از این فضاها می‌تواند پیامدهای منفی بر سلامت روان داشته باشد. یکی از مهم‌ترین مشکلات، مقایسه اجتماعی است. کاربران معمولاً در شبکه‌های اجتماعی تنها جنبه‌های مثبت و موفقیت‌آمیز زندگی دیگران را مشاهده می‌کنند که این امر می‌تواند باعث احساس ناکافی بودن، اضطراب و افسردگی شود. مثلاً دیدن تصاویر و پست‌های مرتبط با زندگی ایده‌آل دیگران ممکن است انتظارات غیرواقعی ایجاد کند و رضایت از زندگی واقعی را کاهش دهد.
علاوه بر این، اعتیاد به شبکه‌های اجتماعی یکی از نگرانی‌های جدی است. بررسی‌های علمی نشان داده‌اند که برخی افراد به گونه‌ای از این فضاها استفاده می‌کنند که توانایی کنترل زمان و نوع استفاده را از دست می‌دهند. این اعتیاد می‌تواند منجر به اختلالات خواب، کاهش تمرکز و افت عملکرد در زندگی روزمره شود.

*تاثیرات منفی بر خواب و سلامت جسمانی
یکی دیگر از پیامدهای منفی استفاده بیش از حد از شبکه‌های اجتماعی، اختلال در کیفیت خواب است. استفاده از گوشی و صفحات شبکه‌های اجتماعی در ساعات پایانی شب، باعث تحریک مغز و کاهش ترشح هورمون ملاتونین می‌شود که مسئول تنظیم چرخه خواب است. خواب ناکافی و بی‌کیفیت خود می‌تواند زمینه‌ساز مشکلات روانی مانند اضطراب و افسردگی شود. همچنین نشستن‌های طولانی مدت و کاهش فعالیت بدنی به دلیل صرف زمان زیاد در فضای مجازی می‌تواند سلامت جسمانی را نیز تحت تأثیر قرار دهد که این موضوع به نوبه خود بر سلامت روان اثرگذار است.

*تهدیدات مربوط به محتوای منفی و اطلاعات نادرست
شبکه‌های اجتماعی به دلیل ماهیت باز و گسترده خود، گاهی محل نشر محتوای نادرست، خشونت‌آمیز یا تحریک‌آمیز هستند. مواجهه مکرر با چنین محتوایی می‌تواند اضطراب و استرس را افزایش دهد. به خصوص برای کودکان و نوجوانان که هنوز مهارت‌های لازم برای تفکیک اطلاعات صحیح از نادرست را به طور کامل نیاموخته‌اند، این مسئله می‌تواند پیامدهای بلندمدتی داشته باشد.
علاوه بر این، کلام و رفتارهای منفی مثل قلدری سایبری در شبکه‌های اجتماعی بسیار رایج است. این پدیده می‌تواند به شکل جدی سلامت روان کاربران را به مخاطره اندازد و در مواردی حتی باعث بروز افسردگی‌های عمیق و رفتارهای آسیب‌زا شود.

*راهکارهایی برای استفاده سالم از شبکه‌های اجتماعی
با توجه به مزایا و معایب شبکه‌های اجتماعی، بهترین رویکرد استفاده متعادل و آگاهانه از این فضاهاست. آموزش کاربران، به ویژه نسل جوان، درباره نحوه صحیح استفاده از شبکه‌های اجتماعی و آشنایی با خطرات احتمالی، از مهم‌ترین اقدامات در این زمینه است.
تعیین محدودیت زمانی برای استفاده از شبکه‌های اجتماعی، کاهش زمان مصرف گوشی در ساعات پایانی شب، و پرهیز از مقایسه‌های غیرواقعی می‌تواند به کاهش تأثیرات منفی کمک کند. همچنین تشویق به فعالیت‌های بدنی، تعاملات حضوری و توجه به علائم هشداردهنده مانند احساس اضطراب و افسردگی، از راهکارهای موثر است.
علاوه بر این، سیاستگذاران و شرکت‌های فعال در حوزه شبکه‌های اجتماعی باید مسئولیت اجتماعی خود را در کاهش محتوای مضر و حمایت از سلامت روان کاربران جدی بگیرند. توسعه ابزارهای کنترل والدین، سیستم‌های هوشمند شناسایی محتوای آسیب‌زا و افزایش آگاهی عمومی از طریق کمپین‌های آموزشی از جمله راهکارهای موثر در این مسیر است.
شبکه‌های اجتماعی خود ذاتاً تهدیدی برای سلامت روان نیستند، بلکه نحوه و میزان استفاده از آن‌ها تعیین‌کننده پیامدهای روانی است. استفاده هوشمندانه، آگاهانه و متعادل می‌تواند مزایای فراوانی برای بهبود ارتباطات، افزایش حمایت‌های روانی و دسترسی به اطلاعات مفید فراهم کند. در مقابل، استفاده مفرط، بدون آگاهی و مواجهه با محتوای نادرست و منفی می‌تواند به مشکلات روانی و جسمانی منجر شود. بنابراین، برای حفظ سلامت روان در دنیای پرشتاب و دیجیتال امروز، باید مهارت‌های استفاده صحیح از شبکه‌های اجتماعی را آموزش دهیم و با رعایت تعادل، از این فناوری‌ها بهره‌مند شویم.