معادن ایران گرفتار ناکارآمدی

در دنیای امروز، معادن نه تنها به‌عنوان منابع عظیم ثروت فیزیکی شناخته می‌شوند، بلکه نقش راهبردی در شکل‌دهی ساختار اقتصادی کشورها ایفا می‌کنند. ایران، با توجه به جایگاه کم‌نظیر ژئولوژیکی، تنوع کم‌نظیر منابع معدنی و ذخایر کشف‌نشده، یکی از کشورهایی است که می‌تواند معادن را به پیشران تحول صنعتی و اقتصادی خود بدل کند. اما این ظرفیت خدادادی در پیوند با مشکلات ساختاری، مدیریتی، فناوری و اطلاعاتی، تاکنون از نقش واقعی خود در توسعه اقتصادی فاصله گرفته و چشم‌انداز آینده آن به تصمیمات جسورانه و اصلاحات ریشه‌ای وابسته است.

*ثروت بزرگ با بهره‌وری پایین
صنعت معدن ایران با برخورداری از ذخایر غنی فلزی مانند آهن، مس، روی، سرب و طلا و مواد معدنی غیرفلزی نظیر باریت، بنتونیت، سلستین و کائولن، سهمی قابل‌توجه در تولید ناخالص داخلی کشور دارد. این بخش، علاوه بر ایجاد اشتغال در مناطق محروم و کمتر توسعه‌یافته، به تأمین مواد اولیه صنایع کلیدی کشور خصوصاً صنایع فولاد، مس، سیمان و پتروشیمی کمک می‌کند. اما تحلیل ساختاری این صنعت، نشانگر فاصله قابل توجه ایران با استانداردهای جهانی در بهره‌برداری از معادن، میزان فرآوری محصولات معدنی و ایجاد ارزش افزوده است.
نوسان بهره‌وری در این صنعت عمدتاً متاثر از سیاست‌های ناکارآمد، فرسودگی ماشین‌آلات و تجهیزات، عقب‌ماندگی تکنولوژیک، سرمایه‌گذاری ناکافی و چالش‌های لجستیکی است. بسیاری از ناوگان ماشین‌آلات معدنی عمر بالایی دارند و به همین دلیل با افت راندمان و افزایش هزینه‌های عملیاتی مواجه هستند. عدم بهره‌گیری از تجهیزات نوین استخراج و فرآوری نیز موجب هدررفت منابع و کاهش سودآوری بخش معدن شده است. همچنین، محدودیت‌های زیرساختی، به‌ویژه در حوزه حمل‌ونقل و توسعه شبکه ریلی یا بنادر تخصصی مواد معدنی، هزینه حمل‌ونقل و زمان دسترسی به بازارهای مصرف را به‌شدت افزایش داده است.

*فرصتی که به آسیب بدل شده
یکی از موانع اساسی صنعت معدن در ایران، نبود شفافیت و دسترسی آزاد به داده‌های تولیدی، اطلاعات فنی و اکتشافی است. علی رغم نقش اساسی داده‌های به‌روزشده و دقیق در تصمیم‌گیری‌های سرمایه‌گذاری، طراحی فرآیندهای اقتصادی و افزایش بهره‌وری، سازمان‌های دولتی مرتبط، داده‌های اکتشافی و آماری را یا به طور کامل منتشر نمی‌کنند یا در صورت انتشار، هزینه‌های سنگینی برای دسترسی اعمال می‌کنند که اغلب فراتر از توان دانشجویان، محققان و شرکت‌های نوپا است. این فقدان شفافیت، جریان آزاد دانش و نوآوری را مختل کرده و مانع اصلی توسعه دانش‌بنیان و تعامل سازنده بین ارکان دولتی، خصوصی و دانشگاهی صنعت معدن شده است.

*سرمایه‌گذاری و فناوری؛ حلقه‌های مفقوده
در حالی که صنعت معدن نیازمند سرمایه‌گذاری گسترده، به‌ویژه در حوزه اکتشافات سیستماتیک و به‌روزرسانی فناوری‌های استخراج و فرآوری است، نبود فضای رقابتی و مشوق‌های مالی کافی باعث هدررفت بخش قابل‌توجهی از ظرفیت‌های کشور شده است. سرمایه‌گذاران با چالش‌های عدیده‌ای از جمله فرآیندهای پیچیده و زمان‌گیر در اخذ مجوزها، ریسک بالای سرمایه‌گذاری، بروکراسی اداری، عدم حمایت از فناوری‌های نوین و نبود زیرساخت‌ها مواجه‌اند.
در سطح جهانی، کشورهای صاحب‌تکنولوژی با استفاده از مدل‌سازی سه‌بعدی، ژئوفیزیک هوایی، سنجش از دور و بهره‌گیری از فناوری‌های پیشرفته‌ای مانند لیچینگ توده‌ای، بیولیچینگ و فلوتاسیون ستونی، موفق به کاهش هزینه‌ها، افزایش راندمان تولید و بالا بردن ارزش افزوده شده‌اند. اما صنعت معدن ایران، همچنان با فناوری‌های منسوخ شده و روش‌های سنتی در حال بهره‌برداری است.

*مسائل زیست‌محیطی و مسئولیت اجتماعی؛ حلقه گمشده توسعه پایدار
پیشبرد صنعت معدن در دنیای امروز بدون توجه به چالش‌های زیست‌محیطی و مسئولیت‌های اجتماعی شرکت‌های معدنی نه تنها مقبولیت اجتماعی پروژه‌ها را کاهش داده، بلکه موجب بالارفتن ریسک‌های حقوقی، اعتراض‌های مردمی و متوقف شدن طرح‌های توسعه‌ای می‌شود. در ایران، جنبش‌های دوستدار طبیعت و دغدغه‌های زیست‌محیطی روز به روز پررنگ‌تر شده است و توسعه صنعت معدن ناگزیر باید با رعایت اصول اقتصاد چرخشی، کاهش ضایعات، احیا و بازگردانی مناطق تخریب‌شده، مدیریت پسماند و مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها همراه باشد.

*نقشه راه برای برون‌رفت از بحران و حرکت به سوی آینده
سرمایه‌گذاری هدفمند و سیستماتیک در اکتشاف، از طریق جایگزینی سیاست‌های سنتی با رویکردهای مبتنی بر فناوری‌های پیشرفته‌ نظیر سنجش از دور، مدل‌سازی سه‌بعدی و ژئوفیزیک هوایی، می‌تواند شفافیت و دقت داده‌های معدنی را به‌طرز چشمگیری ارتقا دهد و بستر جذب سرمایه‌های داخلی و خارجی را فراهم کند. همچنین، نوسازی و هوشمندسازی فناوری استخراج و فرآوری با بهره‌گیری از ماشین‌آلات مدرن و ابزارهایی چون اینترنت اشیا، بلاک‌چین و هوش مصنوعی در مدیریت فرآیندها، ضمن کاهش هزینه‌ها و افزایش بهره‌وری، شرایط را برای تولید مطلوب‌تر و رقابتی‌تر محصولات معدنی مهیا می‌سازد.
در کنار تحول فناورانه، اصلاح سیاست‌ها و مقررات با هدف تسهیل روند صدور مجوز، کاهش بروکراسی و ارائه مشوق‌های مالی و مالیاتی، محیطی جذاب برای سرمایه‌گذاری و حمایت از پروژه‌های دانش‌بنیان به وجود می‌آورد. همچنین، توسعه حمل‌ونقل ریلی و بنادر تخصصی، تقویت زیرساخت‌های انتقال مواد و ارزان‌سازی لجستیک، مسیر اتصال معادن به بازارهای جهانی را هموار می‌کند. راه‌اندازی سامانه‌های هوشمند داده‌های معدنی، تقویت آموزش تخصصی، حمایت از پژوهش‌های کاربردی و افزایش تعامل بین دولت، بخش خصوصی و دانشگاه‌ها، زیربنای خلق یک اکوسیستم نوآورانه و دانش‌محور در صنعت معدن ایران خواهد بود.

*معادن، پیشران اقتصاد دانش‌بنیان ایران
با وجود همه چالش‌های یادشده، پتانسیل عظیم صنعت معدن ایران در سایه توجه جهانی به مواد معدنی حیاتی، می‌تواند به سرعت کشور را از چرخه خام‌فروشی نجات دهد و زمینه‌ساز شکل‌گیری اقتصاد مقاومتی و کاهش وابستگی به نفت شود. البته تحقق این هدف، مستلزم اصلاح ساختارها، به‌روزرسانی سریع فناوری‌ها، شفافیت اطلاعاتی، تربیت نیروی انسانی متخصص و در نهایت، تعهد به توسعه پایدار و مسئولیت اجتماعی است. در صورت تحقق این الزامات، صنعت معدن ایران نه‌تنها می‌تواند به یکی از سه صنعت پیشران کشور تبدیل شود، بلکه نقش‌آفرینی مهمی در بازارهای معدنی و فناوری‌های نوین معدنی در سطح منطقه‌ای و جهانی خواهد داشت.

*معادن ایران، سکوی پرتاب دانش و ثروت ملی
تغییر نقشه صنعت معدن ایران از یک ذخیره خوابیده به یک موتور محرک اقتصاد ملی و پیشران توسعه پایدار، نیازمند تحول در نگرش مدیریتی، سیاست‌گذاری شفاف داده‌محور، سرمایه‌گذاری فناورانه، آموزش حرفه‌ای و تعمیق همکاری بین دولت، بخش خصوصی و دانشگاه‌هاست. معادن، اگر از بند ناکارآمدی، انحصار داده و عقب‌ماندگی تکنولوژیک رها شوند، نه‌تنها ثروتی مادی بلکه بستر توسعه دانشی و قدرت‌افزایی ملی خواهند بود. اکنون زمان آن است که با عزم جدی، فرصت طلایی معادن ایران به نقطه عطف اقتصاد آینده بدل شود.