نقش جذب سرمایه گذاری خارجی در رشد اقتصادی ۸ درصدی

علی غفوری

ایسنا: «مسعود پزشکیان صبح روز پنج شنبه ۲۲ آذر ۱۴۰۳، پس از بازدید ۳ ساعته از نمایشگاه توانمندی‌های بخش صنعت‌ و معدن جهت رشد اقتصادی ۸ درصدی تأکید کرد: تحقق رشد اقتصادی ۸ درصدی از اولویت‌های اصلی دولت است».

اقتصاد ایران حدود 15 سال است که با کاهش سرمایه گذاری در تمامی بخش ها به ویژه بخش انرژی مواجه است و این کاهش سرمایه گذاری موجب افت تولید و فرسودگی بخش های صنعت و انرژی شده است. اخیراً سرمایه گذار سعودی حوزه روغن ایران نیز پس از مدت ها حضور در بازار ایران تصمیم به خارج ساختن سرمایه های خود از ایران گرفت.
امروز ما می دانیم که توسعه اقتصادی کشور پس از توقفی 14 ساله، نیاز به رشد سالانه 8 درصدی تولید نا خالص ملی دارد تا بتوانیم طی 10 سال اقتصاد خود را به نزدیکی رقبای غرب آسیای نظیر ترکیه و عربستان برسانیم. این درحالی ست که دکتر مسعود پزشکیان رئیس جمهوری کشور اخیراً اذعان کرد چنین رشدی نیازمند 100میلیارد دلار سرمایه گذاری است. رقمی که فعلاً در اقتصاد ایران “یافت می نشود”.
این رقم بدون احتساب سرمایه گذاری زیر بنایی در بخش نفت و گاز و نیرو است .برای زنده کردن این بخش ها ارقامی بین 160 تا 600 میلیارد دلار نیاز است.
مرتضی بهروزی فر، کارشناس نفت کشور چندی پیش در گفت و گو با ایسنا؛ نیاز گاز، نفت، پالایش و پخش و پتروشیمی را 600 میلیارد دلار ذکر کرد. ایران بیش از 5 دهه است که از زیر ساخت های انرژی خود در حال بهره برداری است، در حالی که در مقابل برای آن ها خرج چندانی نکرده است.

نگاهی به 20 سال سرمایه گذاری خارجی در کشور

در نیم قرن اخیر ایران دو دوره قدرت اقتصادی و رشد مستمر را تجربه کرده است. یکی سال های اواخر دهه 1340 تا اواسط دهه 1350 خورشیدی در زمان محمد رضا شاه و یکی سال های 1378 تا 1389 که عمدتاً به خاطر بهبود زیر ساخت ها توسط دولت خاتمی بود. باقی سال ها، ایران معمولاً از ضعف رشد اقتصادی رنج برده است. حتی در سال های اوج رشد اقتصادی نیز ایران چندان بهره ای از جذب سرمایه خارجی نبرده است. دلیل آن نیز عمدتاً به تفکر مسئولان و حتی بخش خصوصی ایران به سرمایه گذار خارجی باز می گردد. اما آن سال ها ایران از درآمد بالای ناشی از فروش و صادرات نفت بهره مند بود و می توانست زیرساخت ها و صنایع سنگین کشور را بدون کمک مالی خارجی رشد دهد؛ اما اکنون چنین نیست. درآمد نفت تنها هزینه کالاهای اساسی نظیر محصولات کشاورزی و دامی، دارو و هزینه های دفاعی را پوشش می دهد. طبیعتاً نیاز بالای ایران به سرمایه گذاری های سنگین در انرژی و راه و بیمارستان و… نیاز به منابع مالی جدیدی دارد.
آمار سرمایه گذاری خارجی که اخیراً منتشر شده نشان می دهد در سال های دولت دوم خاتمی، جذب سرمایه گذاری خارجی از ارقام زیر یک میلیارد دلار در سال به 3.7 میلیارد دلار در سال 1382 و 4.2 میلیارد دلار در سال 1383 رسید. در آن سال ها؛ شرکت های غربی از جمله رنوی فرانسه، شرکت های نفتی غربی، سیمان سازان سوئیسی و شرکت های صنایع غذایی وارد ایران شدند و اگر ممانعت برخی نهادهای غیر دولتی نبود، شرکت هایی مانند “ترک سل” و “تاو” ترکیه برای بازسازی فرودگاه ها و توسعه شبکه های ارتباطی وارد کشور می شدند. حتی اواخر دولت خاتمی “میتال لاکشمی” میلیاردر هندی – انگلیسی و صاحب اصلی شرکت فولادی “آرسلور میتال” به دنبال خرید چند شرکت فولادی ایران بود که با تغییر دولت، این سرمایه گذاری ها همگی نیمه کاره رها شدند.
با روی کار آمدن دولت احمدی نژاد، این رقم ابتدا به زیر 2 میلیارد دلار در سال بازگشت؛ ولی به دلیل رشد بالای درآمدهای نفتی و جذاب شدن ایران برای سرمایه گذران خارجی عمدتاً غیر غربی، این رقم از 2.5 میلیارد دلار در سال 1388 به 4.5 میلیارد دلار در سال 1391 افزایش یافت. در این سال ها اگر چه دولت احمدی نژاد مانع توسعه سرمایه گذاری شرکت رنوی فرانسه و چند شرکت دیگر اروپایی شد؛ اما راه برای ورود شرکت های آسیایی از جمله چین به ایران باز شد؛ اما این روند دیری نپایید.
دولت اوباما با وضع تحریم های بی سابقه، سرمایه گذاران را از ایران فراری داد و سرمایه گذاری خارجی از 3.3 میلیارد دلار در سال 1392 به 1.8 میلیارد دلار در سال 1393 و زیر یک میلیارد دلار در سال 1394 رسید. رقمی که در 25 سال قبل از آن سابقه نداشت.
گزارش مرکز آمار ایران نشان می دهد که با موفقیت مذاکرات برجامی در سال 1395 رقم سرمایه گذاری خارجی مجدداً به رقم های بالای 3 میلیارد دلار در سال بازگشت و حتی خروج آمریکای تحت فرمان ترامپ از برجام نتوانست بلافاصله سرمایه گذاران خارجی را از ایران فراری دهد؛ اما سال 1398 رقم جذب سرمایه گذاری ابتدا به یک میلیارد دلار کاهش پیدا کرد و سپس طی سال های دولت مرحوم دکتر رئیسی به 900 و سپس 576 میلیون دلار در سال 1402 کاهش یافت. رقمی که احتمالاً در نیم قرن اخیر بی سابقه است.

فواید سرمایه گذاری خارجی در ایران

فواید سرمایه گذاری خارجی آن قدر زیاد و متعدد است که ما را به یاد این پرسش می اندازد که آیا هوا برای انسان لازم است؟ سرمایه گذاری خارجی نه تنها کمک به اجرای طرح ها است، بلکه با خود فناوری و ایده های نو می آورد و هر کشوری را از رکود و خمودی خارج خواهد ساخت. مبحث لزوم سرمایه گذاری خارجی تنها مختص آسیا نیست، بلکه اروپا و حتی آمریکا نیز نیازمند سرمایه گذاری خارجی هستند. چین قدرت خود را امروزه مدیون حاکم عاقل خود در دهه 1380 و 1390 میلادی “دنگ شیائو پینگ” است .وی با کنار گذاشتن افکار انزوا طلبانه “مائو تسه دونگ”، درهای کشور را بر روی سرمایه گذاران خارجی باز کرد و موجب ورود صدها میلیارد دلار پول و سرمایه و فناوری به این کشور شد. شرکت های “چری”، “شیائومی”، “بی وای دی” و “جیلی” حاصل همکاری های طولانی شرکتهای خودرو سازی اروپا و فناور محور آمریکا و ژاپن هستند. حتی آمریکا اگر به خودرو سازان ژاپنی اجازه ورود به بازار خود را نمی داد، هنوز احتمالاً مصرف کننده بینوا را مجبور به استفاده از خودروهای 3 تنی “فورد”، “شورلت” و “دوج” می کرد.
گفتن این جمله نیز به نظر تکراری می رسد که کشورهای حاشیه خلیج فارس همگی به مدد سرمایه گذاری خارجی به این درجه از ثروت رسیده اند. امروز عربستان و امارات متحده عربی به رغم ثروت فراوان، دست خود را برای جذب سرمایه گذاران چینی پیش اورده اند.

موانع جذب سرمایه گذاری خارجی در ایران

بزرگ ترین مانع جذب سرمایه گذاری خارجی در ایران حتی – شاید بیشتر از تفکر دولت ها – بدبینی مردم ایران نسبت به حضور خارجی ها است. چپاول اقتصاد ایران در قرن نوزده و نیمه اول قرن بیستم موجب شد که ایرانیان حتی نسبت به سرمایه گذاران آمریکایی و اروپایی طی سال های 1332 تا 1357 بدبین باشند. این بدبینی بعد از انقلاب نیز ادامه یافت و حتی قراردادهای راهبردی نظیر همکاری 25 ساله ایران و چین را تحت تأثیر قرار داد تا آن جا که جو منفی علیه چین موجب شد تا مسئولان این کشور خیلی آرام و بی صدا به سمت افزایش سرمایه گذاری در جنوب خلیج فارس، پاکستان و اسرائیل بروند.
در کنار این مشکل فرهنگی، دولت های ایران در سال های ۱۳۵۸ تا به امروز یکی در میان نگاه مثبتی به سرمایه گذار خارجی نداشته اند و عملاً صداهای مخالف با سرمایه گذاران خارجی را حتی از میان نمایندگان مجلس و مقامات غیر دولتی می شنویم. مخالفت با سیاست درهای باز مرحوم هاشمی رفسنجانی، حمله به اتوبوس گردشگران آمریکایی در دولت خاتمی، ممانعت از گشایش فرودگاه امام خمینی در 1384،شعارهای چپ گرایانه در دهه های اخیر و… همگی نمونه هایی از این معضل بوده است.
از طرف دیگر، برخی تولید کنندگان داخلی و یا باندهای قدرت و ثروت نیز ورود سرمایه گذار خارجی را مترادف با فراموش کردن کارفرما و مهندس ایرانی می دانند. آن ها گمان می کنند که سرمایه دار خارجی نه تنها ثروت کشور را به یغما می برد، بلکه در رقابتی ناعادلانه توان داخلی را سرکوب کرده و از میدان به در می کند. برخی از این افراد از سر دلسوزی، مخالف واردکردن سرمایه و مدیر خارجی هستند و برخی دیگر منافع خود را در نظر می گیرند.
به طور مثال در سال 1384 پس از اجرایی شدن قرارداد تولید خودروی “ال 90‌” رنو در ایران، شرکت ایران خودرو چندان تمایلی به همکاری با این شرکت اروپایی نداشت. دکتر منوچهر منطقی که اتفاقاً فردی بسیار دلسوز و مطلع بود در مصاحبه با خبرنگاران اعلام کرد که شرکت تحت مدیریت وی چندین طرح بزرگ نظیر تولید پژو 206 صندوقدار، پژو آردی، پژو 405 اقتصادی و نظایر آن ها را در دست اقدام دارد و هنگامی که از او سؤال شد برنامه تولید ال 90 در کجای این ماجرا قرار دارد، اظهار داشت که آن هم در دست اجراست. حال آن که در سال 1383 طی قرارداد امضا شده بین مدیران ایدرو و رنو – نیسان قرار شده بود که 300 هزار خودرو در سال در دو شرکت ایران خودرو و سایپا ساخته شود و اساساً برنامه اصلی دو شرکت خودروسازی بزرگ ایران حرکت به سمت “جوینت ونچر” (تولید مشترک) با شرکت های بزرگ جهانی نظیر رنو و هیوندای بود.
بعدها کم توجهی خودرو سازان داخلی به همکاری با خارجی ها ادامه یافت و اجرای قراردادها آن قدر طول کشید که در سال 1396 با خروج ترامپ از برجام آن ها نیز خیلی سریع ایران را ترک کردند و پس از 3 دهه ایران هنوز در حال تولید محصولات دهه های 80 و 90 میلادی است.

سخن آخر

این که آیا مذاکرات با آمریکا به خوبی پیش برود و یا آن که حلقه محاصره اقتصاد ایران تنگ تر شود معلوم نیست؛ اما آن چه مسلم است دکتر مسعود پزشکیان رئیس جمهور کنونی با صدای بلند فریاد می زند که رشد 8 درصدی بدون سرمایه گذاری خارجی ممکن نیست. ایران اگر بخواهد از این لوپ فقر – عدم توسعه بیرون بیاید راهی جز باز کردن درها به روی سرمایه و سرمایه گذار خارجی ندارد. اگر مذاکرات با غرب به سمت مناسبی پیش نرود، باید حتماً از ظرفیت های چین، روسیه و سایر کشورهای ممکن استفاده کرد.