گره کور حل بحران آلودگی هوا کجاست؟

نوآوران آنلاین- 29 دی روز «ملی هوای پاک» است اما حتی همین امروز هوای برخی شهرهای ایران با وجود بارش برف و باران در شرایط ناسالم برای گروه های حساس قرار دارد و از هوای پاک خبری نیست.

چند سالیست که آلودگی هوای ناشی از صنایع و نیروگاه ها (منابع ثابت) و انواع خودروها و موتورسیکلت‌ها (منابع متحرک)، به بحرانی برای شهرهای بزرگ تبدیل شده است. در حال حاضر در ایران مهمترین نهاد متولی بهبود کیفیت هوا، کارگروه ملی کاهش آلودگی هوا است که با حضور نمایندگان وزارتخانه‌های مختلف کشور از جمله صنعت، نفت، کشور، راه و شهرسازی و همچنین با حضور جدی پلیس و شهرداری تهران به ریاست معاون سازمان حفاظت محیط زیست برگزار می‌شود.

کارگروه ملی کاهش آلودگی هوا چه می‌کند؟ فرآیند پیگری مصوبات کاهش آلودگی هوا در این کارگروه به چه شکلی است؟ سازمان محیط زیست عملکرد دستگاه‌های اجرایی را در حوزه کاهش آلودگی هوا چطور ارزیابی می‌کند؟ و مهم‌تر از همه، گره کور کاهش آلودگی هوای کلانشهرهای ایران کجاست؟

مسعود تجریشی معاون محیط زیست انسانی سازمان حفاظت محیط زیست که معمولا ریاست جلسات کارگروه ملی کاهش آلودگی هوا را برعهده دارد، در گفت‌وگویی تفصیلی با ایسنا به این سئوالات پاسخ می دهد. 

او معتقد است؛ دستگاه های اجرایی هنور کار گروهی را بلد نیستند و دوست ندارند که در مورد عملکردشان به کسی جواب پس بدهند. با این وجود کارگروه ملی کاهش آلودگی هوا سعی کرده با پیاده سازی یک مدل جدید نظارتی بین دستگاه ها هماهنگی ایجاد کند.

کارگروه ملی کاهش آلودگی هوا به گزارش گیری از دستگاه ها در مورد مصوبات کاهش آلودگی هوا اکتفا نمی کند، بلکه علاوه بر پرسشگری از بخش های مختلف دولت، با کمک کارشناسان سازمان محیط زیست و مشورت دستگاه های متولی کاهش آلودگی هوا به دنبال راهکار می رود و سعی دارد با کمترین هزینه، موانع را از پیش روی مصوبات و قانون هوای پاک بردارد.

مشروح این گفت و گو در ادامه می آید:

*آقای دکتر تجریشی کارگروه ملی کاهش آلودگی هوا سابقه چندین ساله دارد آیا این کارگروه تاکنون توانسته جایگاه نظارتی و هدایتگر خود را در حوزه کاهش آلودگی هوا برای دستگاه های مختلف کشور تبیین و اثبات کند؟

ببینید؛ مدل و الگوی کارگروه ملی کاهش آلودگی هوا تا حد بسیاری شبیه به ساختار کارگروه احیای دریاچه ارومیه است، از این جهت که هر دو کارگروه کار نظارتی انجام می دهند و پیگیر اجرای مصوبات و سیاست ها از طریق گزارش گیری از دستگاه های مختلف هستند، اما باید تاکید کنم که مدل پیاده شده در کارگروه ملی کاهش آلودگی هوا، مدلی است که کمبود آن به شدت در کشور احساس می‌شود چون خلأ نظارت بر «جزئیات عملکرد بخش های مختلف کشور» از جمله در موضوع نحوه هزینه کرد اعتبارات و بودجه ها وجود دارد.

*یعنی سازمان محیط زیست و به ویژه کارگروه ملی کاهش آلودگی هوا مدعی است که الگوی جدیدی از اجرای برنامه ها را پایه گذاری کرده است؟

باید این توضیح را بدهم که یکی از بزرگترین نقصان‌ها که در گذشته وجود داشته، این است که سازمان محیط زیست هیچ وقت، نظارت نمی‌کرده، بلکه همواره اعلام می کرد که چرا وضع به این شکل است؟ و هرگز روند فعالیت سازمان به این شکل نبوده که به فکر ارائه راهکار برای حل معضل باشد و در غالب موارد تنها به انتقاد اکتفا می‌کرد.

به عبارت ساده، رسیدن به راهکارها، با استفاده از خرد جمعی کارشناسان محیط زیست و دستگاه‌های اجرایی به منظور حل مشکلات، خلأ دوران گذشته در سازمان محیط زیست است، اما در شرایط  جدید و با الگوی کارگروه ملی کاهش آلودگی هوا، سازمان محیط زیست همواره به دنبال آن است که با مشورت دستگاه های اجرایی، راهکاری مناسب برای حل مشکل پیدا کند و این همان الگوی پایش و ارزیابی مداوم است که در کارگروه ملی کاهش آلودگی هوا پیاده و اجرا می‌شود.

*اما آقای دکتر این مدل که شما توضیح دادید، موضوع بدیعی به نظر نمی آید، مگر اینکه خروجی این کارگروه را بررسی کنیم تا به تفاوت عملکرد آن با گذشته دست یابیم.

بله تفاوت مدل کارگروه ملی کاهش آلودگی هوا را زمانی متوجه می شویم که بدانیم عمر و سابقه تعدادی از مصوبه ها و برنامه های کاهش آلودگی هوا به چندین سال قبل می رسد، حتی طرحی مثل کهاب (کاهش، هدایت، انتقال و بازیافت بخار بنزین) از دوره آقای خاتمی بدون اجرا باقی مانده است. در سال های اخیر روال به این شکل بوده که همواره این برنامه‌ها به دستگاه‌های دولتی ابلاغ می‌شده و دستگاه‌ها هم باید گزارش عملکرد خود را در مورد اجرای آن ارائه می‌دادند که در بیشتر موارد مصوبه ها یا اصلا اجرا نمی شده یا به شکل ناقص و در کوتاه مدت توسط دستگاه ها پیگیری می شد.

در شرایط جدید بر مبنای «قانون هوای پاک» وظایف دستگاه‌ها احصا شده است و بر همان اساس جلساتی را با دستگاه‌های مختلف برگزار می‌کنیم. دبیرخانه کارگروه ملی کاهش آلودگی هوا در مورد تک تک مصوبه های دولت و احکام قانون هوای پاک، گزارش عملکرد دستگاه ها را می گیرد و اگر مصوبه‌ای اجرا نشده باشد؛ دستگاه متولی را مورد پرسش قرار می‌دهد که چرا اجرا نشده است؟، برای شنیدن موانع اجرای مصوبه مورد نظر از زبان نماینده دستگاه متولی و همچنین به منظور پیدا کردن راهکار برای اجرایی کردن آن مصوبه، جلسات متعدد توسط کارگروه ملی کاهش آلودگی هوا و کمیته های تخصصی آن برگزار و مشورت می‌شود تا در نهایت به راه حل عملیاتی برسیم، بنابراین نو بودن عملکرد کارگروه ملی کاهش آلودگی هوا در این است که سازمان محیط زیست به جای اینکه صرفا به نظارت و ارائه یک گزارش به دستگاه بالا اکتفا کند، دنبال راهکاری برای حل مشکل می رود.

امتیاز سیستم موجود در کارگروه ملی کاهش آلودگی هوا این است که تا پیدا کردن راه حل عملی و همه جانبه دست از کار برنمی داریم. سازمان محیط زیست در شرایط حاضر یک گام فراتر از نظارت برداشته و در مورد حل مسئله با دستگاه‌های اجرایی مذاکره می‌کند و این همکاری‌ها به طور مداوم در حال انجام است.

*الان سازمان محیط زیست به زعم شما متفاوت با گذشته عمل می کند، پس طبیعتا باید این تفاوت  را در عملکرد دستگاه های اجرایی در حوزه کاهش آلودگی هوا هم ببینیم. کارنامه دستگاه ها را بررسی کرده اید؟

ببینید، من مدل و الگوی کارگروه ملی کاهش آلودگی هوا را موفق ارزیابی می‌کنم البته در این باره دستگاه‌های اجرایی هم می‌توانند اظهار نظر کنند، اما به لحاظ عملکرد هنوز در وضعیت مطلوبی قرار نداریم. دستگاه‌های مختلف اجرایی متوجه هستند که به واسطه کارگروه ملی کاهش آلودگی هوا به عملکرد آنها در این حوزه نظارت می‌شود و تا زمانی که به هدف نرسیم «ول کن» آنها نخواهیم بود.

روی آنچه «باید» انجام شود؛ در کارگروه ملی کاهش آلودگی هوا اصرار و جدیت داریم، تاکنون هم اقداماتی مثل اتصال سامانه سیمفا به اطلاعات سازمان راهداری وزارت راه و شهرسازی، اجرای فاز دوم طرح «کاهش» با وجود مخالفت ها و تلاش برای تعویق در اجرای آن، همچنین توزیع سراسری گازوئیل یورو4 توسط وزارت نفت ازجمله خروجی های کارگروه ملی کاهش آلودگی هوا است. هر چند که در طرح هایی مثل توزیع گازوئیل یورو4 هنوز ایرادات اساسی وجود دارد و موفقیت در حد 60 درصد بوده است اما مشورت و پایش مداوم اعضای کارگروه ملی کاهش آلودگی هوا ادامه دارد. 

افزون بر این، در کارگروه ملی کاهش آلودگی هوا، برای موضوع مهم دیگری مثل اسقاط موتورسیکلت های کاربراتوری چندین جلسه با حضور پلیس، ستاد اجرایی فرمان امام و وزار کشور برگزار شده است. 

*البته آقای دکتر قبول دارید که خروجی کارگروه ملی کاهش آلودگی هوا زمانی محسوس است که کیفیت هوای شهرها سال به سال بهتر شود؟

درست است. پیشرفت امسال نسبت به سال قبل این است که توانستیم اقداماتی را که بدون نیاز به پول امکان اجرا داشتند؛ پیگیری کنیم و در همین راستا هماهنگی نسبتا خوبی هم ایجاد شد. پیشرفت امسال نسبت به سال گذشته در این است که به موضوع آلودگی هوا و راهکارهای حل این بحران، واقع‌بینانه نگاه می‌کنیم و سازمان محیط زیست در شرایط حاضر پذیرفته که کشور وضع مالی مناسبی ندارد.

البته برخلاف گذشته به این جمله اکتفا نمی کنیم که اعتبارات کافی به دستگاه ها تزریق نشده و برای همین هم مصوبات اجرا نشده است، بلکه همه اهتمام ما بر این است که با وضع موجود و بدون نیاز به اعتبارات، فکری به حال وضع آلودگی هوا بکنیم، اقداماتی که بدون نیاز به پول، حداکثر اثربخشی را هم داشته باشد.

ضمن اینکه باید دقت داشته باشیم که در هر سال حدود 200 هزار خودرو به شهرهای بزرگ مثل تهران،  اضافه می شود و مسلما تردد بیشتر به معنای عمیق تر شدن بحران آلودگی هوا است، اقدامات ما هم بیش از آنکه نقش کاهشی داشته باشد؛ حالت بازدارندگی دارد و حداکثر کاری که در این فضا می توان انجام داد؛ این است که اجازه ندهیم که وضع هوا بدتر شود.

این واقعیت را باید به مردم بگوییم که تاکنون هنوز به سمت حل مسئله حرکت نکرده ایم و بیشتر روی تثبیت وضع موجود تمرکز داریم و هدف ما در شرایط کنونی این است که از بدتر شدن هوای کلانشهرها از جمله تهران جلوگیری کنیم.

انتشار سیاهه انتشار آلودگی هوای هشت کلانشهر کشور تا سال آینده

*کارگروه ملی کاهش آلودگی هوا روی موضوع خاصی تمرکز دارد؟، برای مثال برای یک بازه کوتاه مدت مثل یک سال، برنامه محوری خاصی دارید؟

در کارگروه ملی همه مواد قانون هوای پاک و مصوبات دولت در حوزه کاهش آلودگی هوا را پیگیری می کنیم، تصور می‌کنیم اگر با همین مدل پیش برویم می تـ‌وانیم سیاهه انتشار آلودگی هوای هشت کلانشهر کشور شامل تهران، کرج، اهواز، مشهد، شیراز، تبریز، اراک و اصفهان را تا سال آینده تهیه و منتشر کنیم که در تهران به دلیل همکاری جایکا (آژانس همکاری های بین المللی ژاپن) برای تهیه سیاهه، هیچ بودجه ای اختصاص نیافته است، البته سیاهه انتشار شهرهای مشهد، شیراز، تبریز و اراک نیاز به بازنگری دارد که همه اینها را یک تیم از دانشگاه‌های مختلف کشور انجام می دهد و مدیریت واحدی دارد.

تفاوت سال آینده با امسال در حوزه آلودگی هوا نیز در گروی تهیه سیاهه های انتشار آلودگی هوای کلانشهرها است، چون می توانیم بر مبنای آن منابع آلاینده هر یک از هشت کلانشهر را مشخص کرده و سپس در مورد راهکارهای کاهش آلودگی هوا و حتی میزان اثرگذاری هر یک از این راهکارها تصمیم گیری کنیم.

درسیاهه انتشار و تهیه راهکارهای کاهش آلودگی هشت کلانشهر بر این موضوع هم تاکید شده که روی راهکارهایی که بار مالی برای کشور دارد؛ تمرکز نکنند. چون این موضوع بدیهی است که برای مثال اگر بتوانیم اتوبوس‌های نو برای شهرها تهیه کنیم، وضعیت آلودگی هم بهتر می‌شود، بنابراین نکته مهم این است که بر اساس سیاهه انتشار کلانشهرها باید یک برنامه اثرگذار و در عین حال با کمترین حد نیاز به اعتبارات طراحی شود. افزون بر این، باید در تهیه برنامه کاهش آلودگی هوای کلانشهرها به نحوه تامین اعتبارات و همچنین اثرات ثانویه هر تصمیم فکر شود.

*سیاهه انتشار آلودگی هوا کلانشهرها چه زمانی آماده می شود؟

سیاهه انتشار به عنوان یک پشتوانه قوی برای کاهش آلودگی هوای کلانشهرها تا تیرماه سال جدید تهیه می شود و بعد از آن به چهار ماه زمان نیاز داریم تا این سندها را نهایی کنیم، بنابراین برای سال جدید می توانیم راه حل های عملیاتی را برای کاهش آلودگی هوا در شهرهای بزرگ استخراج کنیم. دقت داشته باشیم که قطعا راهکارهای کاهش آلودگی هوا در استان‌های مختلف متفاوت خواهد بود چون در شهری مثل تهران دوده و وسایل نقلیه سنگین مسئله مهمی به حساب می آید، اما در شهر اصفهان موتورسیکلت‌ها و در مشهد سوخت، کیفیت هوا را تحت تاثیر قرار داده اند.

*آقای دکتر تجریشی در خلال گفت وگو اشاره‌های غیر مستقیمی به عملکرد دستگاه ها در حوزه کاهش آلودگی هوا داشتید، اما مصرّم که به طور خاص در این مورد صحبت کنیم. به هر حال از نظر من هنوز در حوزه آلودگی هوا یک کره گور وجود دارد که همان مانع پیشرفت جدی کار در این حوزه می شود، این گره کور چیست؟

اگر بخواهم در مورد عملکرد دستگاه ها حرف بزنم باید به یک ایراد و مشکل ریشه ای اشاره کنم، اینکه در کشور ما هر یک از ما تنها خودمان را می بینیم. هر یک از دستگاه ها تنها وظایف خود را مورد توجه قرار می دهند. برای مثال اگر یک دستگاه وظیفه رسیدگی به امور کامیون‌داران را دارد؛ بدون توجه به مسائل جانبی  از جمله آلودگی هوا تنها به دنبال جلب رضایت زیرمجموعه خودش است و مشکل همین جاست که دستگاه ها تصور می کنند؛ اگر کار خود را انجام دهند بدون توجه به عواقب آن، خوب عمل کرده اند.

می دانید روش درست در این وضعیت چیست؟ اینکه همه دستگاه ها خود را به مجموعه ای از سیاست ها متعهد کنند، در این صورت همه دستگاه ها می فهمند با اینکه باید رضایت مجموعه خود را جلب کنند؛ اما در عین حال عضوی از یک دولت هستند، دولتی که خود را دولت محیط زیستی می خواند. تنها در این شرایط است که همه دستگاه ها ضمن انجام مأموریت های خود، کاری انجام نمی دهند که برای سایر بخش ها عواقب و عوارض داشته باشد. شاید دلیل این وضع ریشه در آن دارد که ما در ایران کار گروهی بلد نیستیم.

برای همین است که می گویم الگوی کارگروه ملی کاهش آلودگی هوا، جدید است. در این کارگروه 16 دستگاه را درگیر کرده ایم تا بتوانیم 64 مصوبه کاهش آلودگی هوا را ضمن یادگیری کارگروهی، گام به گام اجرایی کنیم. قطعا کارِ گروهی تمرین راحتی نیست، چون ممکن است دوست نداشته باشیم به کسی جواب پس بدهیم و عمده پاسخ هایمان برای عدم اجرای طرح‌ها در این حد بوده که پول نداشتیم و اجرا نکردیم. ما باید یاد بگیریم برای حل مسئله با هم همکاری کنیم. الگوی حل مشکل آلودگی هوا در سازمان محیط زیست و حتی سایردستگاه‌ها به سمتی رفته که نگوییم ما نتوانستیم مسئله را حل کنیم بلکه باید هر طور شده؛ راهکار حل آن را پیدا کنیم.