۳۲ هزار و ۹۳۴ اثر در ۵۰ سال اخیر در فهرست میراث ملی ایران ثبت شده که حدود ۸/۸ درصد آنها تعیین حریم شده و بیش از ۹۰ درصد بناها و محوطه‌های باستانی هنوز حریم مشخص ندارند. وضع درباره آثار جهانی ایران وخیم‌تر است؛ از ۵۴ کاروانسرایی که در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده‌اند، ۳۶ کاروانسرا هنوز حریم ندارند. «کاخ گلستان» نیز با گذشت یک دهه از ثبت جهانی، هنوز حریم ندارد. حال در چنین شرایطی، صحبت از «بازنگری حریم آثار»، نگران‌کننده شده است.
به دنبال اظهارات سیدرضا صالحی امیری ـ وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی ـ در جلسه دفاع از برنامه‌ها و صلاحیت خود در مجلس، درباره «بازنگری حریم محوطه‌ها و بناهای تاریخی»، محمد سپنجی ـ کارشناس مطلعِ حفظ و احیای بناها، محوطه‌ها و بافت‌های تاریخی براساس سال‌ها پژوهش و بررسی که در این‌باره انجام داده است، در گفت و گو با ایسنا به مرور وضعیت حریم آثار تاریخی در کشور پرداخت و اظهار کرد: تا پایان سال ۱۳۹۸ حدود ۳۲ هزار و ۹۳۴ اثر در ایران ثبت ملی شده است که از این تعداد ۱۳ هزار و ۷۷۵ اثر، بنای تاریخی بوده و ۱۹ هزار و ۱۵۶ اثر هم محوطه باستان‌شناسی است. براساس داده‌های موجود تا سال ۱۳۹۸ از مجموع ۱۳ هزار و ۷۷۸ بنای ثبت‌شده تنها ۲۲۶۸ بنا تعیین حریم شده‌اند و ۱۱ هزار و ۴۹۲ بنا هنوز تعیین حریم نشده‌اند، یعنی تنها ۱۶/۵۹ درصد بناهای ثبت‌شده، حریم مصوب دارند و بیش از ۸۳/۴۱ درصد بناهای ثبت‌شده هنوز تعیین حریم نشده‌اند.
او اضافه کرد: از مجموع ۱۹ هزار و ۱۵۶ محوطه باستان‌شناسی ثبت ملی شده در کشور نیز تنها ۴۸۷ محوطه تعیین حریم شده‌اند که ۲.۵۴ درصد کل محوطه‌های باستان‌شناسی ثبت‌شده است و ۹۷/۴۶ درصد آنها، یعنی ۱۸ هزار و ۶۶۹ محوطه باستان‌شناسی هنوز تعیین حریم نشده‌اند.
سپنجی افزود: براساس این داده‌ها، در ۵۰ سال فقط حدود ۲.۵ درصد تپه‌ها و محوطه‌های باستان‌شناسی تعیین حریم شده‌اند، یعنی هر ۲۰ سال، یک درصد تعیین حریم شده است و اگر همین روال و سرعت ادامه یابد برای تعیین حریم ۹۷/۵ درصد باقی‌مانده محوطه‌ها به حدود ۱۹۵۰ سال زمان نیاز است.
کارشناس پیشین بخش محوطه‌ها، بناها و بافت‌های تاریخی سپس به کم‌کاری بعضی از استان‌ها در این مسیر اشاره کرد و برای نمونه گفت: در آذربایجان شرقی از مجموع ۱۷۵۹ اثر ملی ثبت شده، ۱۱۴۱ اثر، ثپه و محوطه باستان‌شناسی است که در ۵۰ سال فقط یک محوطه باستان‌شناسی تعیین حریم شده و ۱۱۴۰ محوطه دیگر حریم ندارد. این استان اگر با همین روال و سرعت پیش رود ۵۷۰۰ سال زمان نیاز دارد تا این تعداد اثر باستان‌شناسی را تعیین حریم کند.
او اضافه کرد: در سیستان و بلوچستان که دارای آثار جهانی نیز است، از ۱۴۶۲ محوطه و اثر باستان‌شناسی که در ۵۰ سال ثبت شده، فقط ۵ محوطه باستان‌شناسی تعیین حریم شده است، یعنی هر ۱۰ سال یک اثر تعیین حریم شده است. به فرض آنکه سرعت ثبت به همین منوال پیش رود برای تعیین حریم ۱۴۶۰ اثر این استان به ۱۴ هزار سال زمان نیاز است.
کارشناس مطلعِ حفظ و احیای بناها، محوطه‌ها و بافت‌های تاریخی گفت: در استان بوشهر آخرین سالی که اثری تعیین حریم شده ۱۳۸۴ بوده است، یعنی در ۱۹ سال گذشته هیچ یک از آثار تاریخی این استان تعیین حریم نشده است. این استان در مجموع ۳۱۱ اثر ثبت ملی دارد که ۳۰ اثر آن تعیین حریم شده است. سمنان درحالی که از نظر تعیین حریم دارای رتبه سوم بود، با رفتن مدیرکل وقت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی آن (مرتضایی) به یکباره ۱۳ سال هیچ اثری تعیین حریم نشد و زمانی که آقای بحرالعلومی، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی این استان شد دوباره تعیین حریم شروع شد.
سپنجی ادامه داد: در گذشته از بخش محوطه‌ها، بناها و بافت‌های تاریخی، از استان‌ها خواسته بودیم آثاری که قصد دارند تعیین حریم کنند را با اولویت‌بندی برای ما بفرستند تا ما برمبنای آن اولویت‌ها، بودجه مشخص کنیم. متاسفانه در سال‌های اخیر به دلیل کمبود منابع اعتباری و بودجه، زمان و نیروی انسانی، استان‌ها خیلی وارد این موضوع نشدند. این درحالی است که تنها ۸/۸ درصد کل آثاری که ثبت ملی شده است تعیین حریم شده‌اند و هنوز بیش از ۹۰ درصد آثار حریم مشخص و مصوب ندارند.
کارشناس حفظ و احیای بناها، محوطه‌ها و بافت‌های تاریخی اظهار کرد: بازنگری حریم شاید برای برخی محوطه‌ها و آثار که ایراد دارند، مساله نداشته باشد و حتی به رفع ایراد حریم آنها کمک کند اما آیا تعیین حریم دیگر آثار به طور کامل انجام شده است که در اندیشه بازنگری حریم هستند و یا در همان بازدیدهای اولیه پیشنهاد می‌دهند در اطراف آرامگاه کوروش، حریم را به خاطر کشاورزی بازنگری کنند و اجازه حفاری چاه بدهند؟
در این زمینه بخوانید:
هشدار درباره عواقب دست‌کاری در حریم پاسارگاد
چند پیشنهاد به ضرغامی پس از حواشی پاسارگاد
سپنجی با بیان اینکه بسیاری از آثار جهانی ایران تعیین حریم نشده‌اند، اظهار کرد: از ۵۴ کاروانسرایی که در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده‌اند، ۳۶ کاروانسرا هنوز حریم ندارند و فقط ۱۸ کاروانسرا تعیین حریم شده‌اند، درحالی‌که مطابق قانون، پیش از ثبت جهانی، اثر باید تعیین حریم شده باشد اما معمولا وقتی می‌خواهند اثری را برای ثبت جهانی یونسکو پیشنهاد دهند یک حریمی را تعیین می‌کنند که نه ثبت شده و نه حتی پس از ثبت جهانی، حریم آن ابلاغ می‌شود. مصداق این موضوع «کاخ گلستان» در شهر تهران است، با وجود آنکه در یونسکو ثبت جهانی شده، اما هنوز تعیین حریم نشده است که این همه مشکل در اطراف آن پیش آمده و می‌آید.
او اضافه کرد: در پرونده باغ‌های ایرانی که در یونسکو ثبت جهانی شده است نیز با همین وضعیت مواجهیم؛ در یزد دو باغ را در این پرونده ثبت جهانی کرده‌اند؛ باغ «پهلوان‌پور» و «دولت آباد» که هر دو تعیین حریم نشده‌اند.
این کارشناس میراث فرهنگی سپس به تهدیدهایی که آثار تاریخی به دلیل مداخله در حریم و یا بی‌توجهی به تعیین حریم با آن مواجهند اشاره کرد و تعیین ضوابط مشترک در بناها و آثار باستان‌شناسی ثبت‌شده را از جمله معضل‌های موجود برشمرد و گفت: طبق ضوابط مشترک، وسعت حریم از هر سو دو برابر ارتفاع اثر و هم ارتفاع با اثر ثبتی است اما بناهایی وجود دارند مثل «خانه امام جمعه» در تهران که رعایت این ضابطه برای چنین اثر فاخری، ایراد دارد. از طرفی ممکن است رعایت ضابطه دوبرابر ارتفاع برای برخی بناها زیاد باشد و تغییر این ضابطه را ضرورت می‌بخشد. پس این ضابطه می‌تواند برای تمام آثار یکسان نباشد. معضل اصلی این است که هیچ درجه‌بندی وجود ندارد، یعنی میراث جهانی با همان ضوابط و قاعده‌ای تعیین حریم می‌شوند که آثار ملی تعیین حریم شده‌اند.
او اظهار کرد: بزرگترین تهدید هنگام ثبت آثار بدون تعیین حریم، گسترش ساخت و ساز در اطراف این آثار است، مثلا «تماشاخانه سنگلج» در تهران که با وجود تعیین حریم مصوب، ساختمان مجاور آن از سوی شهرداری تخریب شد. یا دانشگاه تهران با آنکه ثبت ملی شده و حریم مشخص دارد اما در داخل آن و در عرصه مشغول ساخت و ساز هستند. این اتفاق‌ها در تهران افتاده حالا حساب کنید در شهرهای دور چه خبر است.
سپنجی تاکید کرد: پیش از بازنگری حریم‌ها، ابتدا لازم است حریم آثار ملی و جهانی ایران تعیین شود. حتی اگر دید جدیدی قرار است حاکم شود، نخست باید آنهایی که اصلا حریم ندارند را تعیین تکلیف کرد/ ایسنا .