نوآوران آنلاین- داستان موبی‌دیک از آن قصه‌های قدیمی است، از آن رمان‌های کلاسیک که اگر کسی هم آن را نخوانده باشد نام و کلیت داستان آن را می‌داند. داستان رویارویی ناخدا اهب با یک نهنگ سفید، روایت جنگی که دست آخر به در هم شکستن کشتی و قربانی شدن تمامی خدمه آن ختم می‌شود، جز یک بازمانده که قرار است از زبان او، داستان هرمان ملویل نوشته شود. موبی دیک یا نهنگ سفید یکی از نمونه‌های جدال بین خیر و شر است، یکی از نمونه‌های متعلق به ادبیات کلاسیک. حالا دنیا نسخه‌های دیگری از نهنگ‌های استعاری خودش را دارد، دنیای مدرن، دنیای نهنگ آبی است و داستانی که به جای ورق‌های کتاب سر از گوشی‌های هوشمند هزاران نوجوان درآورد و تعدادی از آنها را به کام مرگ کشاند. در کتاب موبی دیک با ترجمه پرویز داریوش، ناخدا اهب در صفحه 421 همراه موبی دیک در دریا ناپدید می‌شود، در بازی نهنگ آبی 50 روز طول می‌کشید تا قربانیان دست به خودکشی بزنند. داستان نهنگ آبی تبدیل شد به پرونده‌ای که برای بسته شدن آن پای پلیس و دولت روسیه به میان آمد و پس از آن در کشورهای دیگر دولت‌ها و رسانه‌ها و روانشناسان دست به کار بررسی و چاره‌اندیشی برای آن شدند. این روایت مدرن از مرگ به خاطر یک نهنگ، دیگر ارزش ادبی نداشت.
روز اول: F-55 را با تیغ روی دست‌تان حک کنید و عکسش را بفرستید.
روز سیزدهم: به موسیقی‌ای که برای‌تان فرستاده می‌شود گوش کنید.
روز بیست و دوم: به پشت‌بام بروید، روی لبه بنشینید، جوری که پاهای‌تان در هوا معلق باشد.
روز بیست و هشتم: امروز با هیچ‌کس صحبت نکنید.
روز پنجاهم: از روی ساختمانی بلند بپرید و بمیرید.
وی‌کی یک شبکه اجتماعی محبوب در روسیه است، از همین طریق بود که گروه نهنگ آبی به راه افتاد و دستورالعمل رفتن به سوی مرگ داوطلبانه در اختیار نوجوانانی که به این گروه می‌پیوستند، قرار می‌گرفت. این دستورالعمل‌های روزانه سبب می‌شدند که در کمتر از دو ماه، نوجوانی که درگیر این چالش اینترنتی شده بود ذره‌ذره از زندگی فاصله بگیرد، مردن را بارها و بارها با صدمه زدن به اعضای بدنش و ایستادن بر لبه بلندی و فاصله گرفتن از دیگران تمرین کند و یک روز تن به مرگ دهد. اما با همه اینها قرار نبوده که همه شرکت‌کنندگان، این بازی را تا دم مرگ جدی بگیرند. خیلی‌ها از سر کنجکاوی به این بازی سرک کشیدند و برخی از رسانه‌ها نوشته‌اند که معلوم نیست خودکشی قربانیان نهنگ آبی صرفا به خاطر شرکت در این بازی بوده باشد.
نهنگی نیست
موجی که در سال 2015 و 2016 در روسیه و در میان نوجوانان پدید آمد و آنها را به سمت چالش نهنگ آبی کشاند، ماه‌ها طول کشید تا به ایران برسد. در یکی دو ماه اخیر کم‌کم نام این چالش در میان کاربران اینترنت مطرح شد و هفته گذشته بود که سرانجام توانست جای خودش را در میان سوالات رسانه‌ها و پاسخ‌های مسوولان باز کند. وزیر ارتباطات پیش از هر چیز اول اشاره کرد که این بازی به آسانی در دسترس نیست و نمی‌توان مانند سایر برنامه‌های موجود برای گوشی‌های هوشمند آن را دانلود کرد: «این بازی از بسیاری از فروشگاه‌های نرم‌افزار حذف شده و به طریق معمول در ایران هم قابل دسترسی نیست.» محمدجواد آذری جهرمی در صفحه اینستاگرام خود متذکر شد که نباید مساله این بازی را به بزرگ‌تر از آنچه هست تبدیل کرد: «انتقال مفاهیم در قالب زبان بازی، تاثیر‌گذاری بیشتری دارد. در میان بازی‌های مفید گاهی اندیشه‌های شیطانی نیز تبدیل به یک بازی می‌شود و نهنگ آبی یکی از این بازی‌هاست. در این میان و برای صیانت از جوانان مهم‌ترین وظیفه را در کنار حاکمیت، خانواده‌ها بر عهده دارند. رسانه‌های رسمی و اجتماعی برای اطلاع‌رسانی خوب عمل کردند. باید مراقبت کنیم کار رسانهای دغدغه ایجاد کند و نه ترس. ترس ناشی از بی‌اطلاعی است و وظیفه رسانه دقیقا اطلاع‌رسانی است.» او گفت که شبکه اجتماعی وی‌کی در ایران فیلتر است و با این وجود خبر از این داد که وزارت ارتباطات در خصوص موضوع عدم ترویج خشونت از طریق این شبکه با مدیران آن مذاکره خواهد کرد. و بعد از بخش خصوصی دعوت کرد که برای فعالیت بیشتر در حوزه تبلت و سیم کارت خاص برای کودکان و نظارت والدین بر فعالیت فرزندان‌شان در فضای مجازی آغاز به کار کنند و قول حمایت از فعالیت‌ها در این بخش را داد.
مدیرعامل بنیاد ملی بازی‌های رایانه‌ای اما در صحبت‌های چند روز گذشته خود سعی کرد خانواده‌ها را قانع کند که این چالش به کل تمام شده و اثری از آن نیست. او گفت که این بنیاد از سه ماه پیش از این موضوع مطلع بود اما آن را رسانهای نکرده چون تاثیرات منفی زیادی داشته است. حسن کریمی قدوسی گفت: «نهنگ آبی یک چالش همانند ریختن سطل آب یخ روی سر است. از آنجایی که «نهنگ آبی» نیاز به یک ادمین برای تایید و اعلام مراحل دارد، با دستگیری سازندگان آن عملا دیگر این چالش وجود ندارد. پرداختن به چنین موضوع‌هایی سبب می‌شود جریانی شکل بگیرد که بگوید بازی خوب نیست و بحران جدیدی در رابطه با بازی‌ها در سطح کشور ایجاد شود؛ اما باید بگوییم که تاکنون هیچ موردی از این بازی در ایران گزارش نشده است. »
کلیدواژه‌ای برای میل به خودکشی
حالا که مدت‌ها از دستگیری ادمین اصلی این بازی می‌گذرد، در برخی از رسانه‌ها به این موضوع اشاره شده که در حال حاضر این چالش تنها به صورت پیغام‌های خصوصی از سوی افراد ناشناس برای افراد هدف فرستاده می‌شود و برخی دیگر می‌گویند که نسخه‌های دیگر این بازی که از طریق اینترنت قابل دریافت هستند، نسخه‌های تقلبی هستند و مشخص نیست کسانی که این نسخه‌ها را منتشر کرده‌اند چه هدفی دارند. اما برخی از شبکه‌های اجتماعی اصلی که رابط میان میلیون‌ها کاربر هستند و خواه‌ناخواه با موضوع نهنگ آبی درگیر شده‌اند تلاش دارند تا با وجود وجود داشتن یا نداشتن این چالش، نسبت به احتمال تمایل کاربران به گروه‌های خطرناک واکنش نشان دهند.
شبکه اجتماعی اینستاگرام مدتی است که یک پیغام خودکار را فعال کرده است. اگر کسی معادل انگلیسی کلمات نهنگ آبی، چالش نهنگ آبی یا هشتگ‌هایی که به صورت معمول در خصوص این بازی معروف شده‌اند را در بخش جست‌وجوی این شبکه اجتماعی وارد کند، پیش از هر چیز با این پیغام از سوی اینستاگرام مواجه می‌شود: «پست‌هایی که با این کلیدواژه‌ها به دنبال آنها هستید، معمولا مشوق رفتاری هستند که منجر به صدمه یا حتی مرگ می‌شوند. اگر دوره سختی را از سر می‌گذرانید، ما دوست داریم کمک‌تان کنیم.» در پایین این پیغام لینکی گذاشته شده که با کلیک روی آن صفحه مجزایی با چند توصیه کوتاه ظاهر می‌شود: با یکی از دوستان‌تان تماس بگیرید، با یکی از شماره تماس‌های مربوط به مراکز حمایتی تماس بگیرید (در این بخش با وارد کردن نام کشور، شماره و آدرس این مراکز در اختیار کاربر قرار می‌گیرد.) و آخرین توصیه خواندن فهرستی از راه‌هایی است که خود این شبکه اجتماعی برای حفظ آرامش در این صفحه قرار داده است.
از سوی دیگر هم‌زمان با افزایش شایعه اقدام به خودکشی نوجوانان در هند پس از رواج بازی در این کشور، فیس‌بوک هم اعلام کرد که سیاست‌هایی را برای مقابله با خودکشی در پیش گرفته است. مدیر سیاست‌گذاری‌های عمومی این شبکه اجتماعی در منطقه هند، آسیای مرکزی و جنوبی گفته است: «فیس‌بوک جایی است که آدم‌ها با هم ارتباط می‌گیرند و مسائل خود را به اشتراک می‌گذارند، ما از شرکای خود در حوزه سلامت روان و افراد متخصصی که در این حوزه با آنها همکاری داشته‌ایم آموخته‌ایم که ارتباط داشتن با دیگران یکی از عوامل اصلی پیشگیری از خودکشی است. ما تیم‌هایی در سراسر جهان داریم که در تمام 24 ساعت شبانه‌روز و در تمامی روزهای هفته مشغول کارند. آنها گزارش‌هایی را که فرستاده می‌شود بررسی می‌کنند و اولویت کارشان بررسی گزارش‌های جدی مانند گزارش درباره خودکشی است. برای آنهایی که با ما تماس دارند متن‌هایی آماده شده است تا به کمک این متن‌ها، به آسانی بتوانند با دوستان‌شان درصورت نیاز و در زمانی که خطری آنها را تهدید می‌کند، گفت‌وگو کنند. ما همچنین برای کاربری که به خودکشی می‌اندیشد اطلاعاتی درباره مراکز محلی که می‌توانند به او کمک کنند تهیه کرده‌ایم.» این اقدامات و این پیام‌ها مربوط به همین حالا هستند، مربوط به همین زمانی که به قول مدیرعامل بنیاد ملی بازی‌های رایانه‌ای «با دستگیری سازندگان آن عملا دیگر این چالش وجود ندارد.»
اگر در اینستاگرام تصمیم بگیرید که توصیه‌های این شبکه اجتماعی را نادیده بگیرید و به جست‌وجوی کلمات مربوط به چالش نهنگ آبی ادامه دهید، متوجه می‌شوید که حجم قابل توجهی از عکس‌ها و پست‌هایی که با این کلید واژه پیدا می‌شوند، در واقع مطالب طنزی هستند که این بازی را به مسخره گرفته‌اند اما چه وجود چنین پست‌هایی و چه این موضوع که ادامه این چالش به صورت اولیه‌اش در حال حاضر محل شک است باعث نشده که این کلیدواژه مورد توجه ویژه رسانه‌ها و صاحبان شبکه‌های اجتماعی قرار نگیرد. حالا ترکیب نهنگ آبی فارغ از اینکه این چالش همچنان به صورت سری وجود دارد یا نه، نمادی است از خطر تمایل نوجوانان به خودکشی. در ویدیویی که به معرفی این بازی و اثرات آن پرداخته است آمده: «در وجود چالش نهنگ آبی و نقش واقعی آن در خودکشی تردید وجود دارد، اما در اینکه گروه‌هایی هستند که با محور خودکشی تشکیل می‌شوند و اعضای خود را ترغیب به این کار می‌کنند شکی نیست.»
ترس دنباله‌دار
«باید به فرزندان‌مان بیاموزیم زندگی بازی نیست که بشود آن را دوباره از سر گرفت.» این توییتی است که پلیس دهلی سه‌شنبه شب روی صفحه توییتر خود منتشر کرد. حالا اگر هشتگ نهنگ آبی را در توییتر جست‌وجو کنید، اغلب توییت‌ها مربوط به کاربران، رسانه‌ها و مقامات هندی است. موج این بازی در حال حاضر هند را فرا گرفته است. دو هفته پیش، مرد جوانی در شهر دهلی، با پرتاب خود از یک پل به زندگی‌اش پایان داد و روزنامه هندوستان تایمز نوشته است که این جوان پیش از مرگ در ویدیویی که در صفحه فیس‌بوکش منتشر کرده گفته: «این آخرین مرحله برای به پایان رساندن چالش نهنگ آبی است.» به فاصله چند روز در ایالت گجرات پسر نوجوانی پس از اقدام به خودزنی تحت مراقبت پزشکی قرار گرفت و هندوستان‌تایمز گزارش داد: «والدین این پسر 17 ساله گفته‌اند که او اخیرا رفتار غریبی از خودش نشان داده است، از جمله تماشای فیلم‌های ترسناک و خط انداختن با تیغ روی دست‌هایش، رفتارهایی که شبیه به طی کردن بازی نهنگ آبی است.» به گزارش این روزنامه هند از جمله کشورهایی است که بالاترین آمار جست‌وجوی آنلاین در مورد نهنگ آبی را دارد و حالا مقامات محلی در شهرهای مختلف مشغول مذاکره با سرویس‌دهندگان اینترنتی هستند تا برای محدود کردن دسترسی به این چالش چاره‌ای بیندیشند.
اما واهمه این چالش که حال معلوم نیست دقیقا چگونه پایش به زندگی شرکت‌کنندگان باز می‌شود، تنها به هند منحصر نیست. روزنامه سان انگلستان هم دو روز پیش در مطلبی به این موضوع پرداخت و نوشت: «هیچ مرگی در ارتباط با این بازی در انگلستان ثبت نشده است اما پلیس اخطارهای آنلاین برای مدارس و خانواده‌ها را ارسال کرده است. در متن اخطار پلیس خطاب به والدین آمده: لطفا در مورد این بازی گوش به زنگ باشید و اگر احساس خطر کردید با فرزندان‌تان صحبت کنید.» در این نشریه راهنمایی برای والدین منتشر شده که بدانند چگونه در مورد «فشار گروهی» با کودکان‌شان صحبت کنند.
استیو، وبلاگ‌نویس و یکی از فعالان اینترنتی که از سال گذشته مشغول نوشتن در خصوص این بازی بوده است، پس از اخطارهای مکرر در خصوص این چالش این نکته را هم متذکر شده: «بسیاری از کسانی که با جست‌وجوی واژه نهنگ آبی به سایت من می‌رسند، نوجوانانی هستند که دنبال پیدا کردن این چالش می‌گردند. من از برخی از مخاطبان نوجوانم پرسیدم که چرا می‌خواهند وارد این بازی شوند؟ خیلی‌ها به دنبال تجربه هستند و برخی هم جواب‌های تلخ‌تری دارند. یکی از آنها در جوابم نوشت: «من از زندگی‌ام متنفرم، می‌شود بازی را شروع کنم؟» و یکی دیگر گفت: «من می‌خواهم بازی کنم، به هر حال برای کسی که مهم نیست چه بلایی قرار است سرم بیاید.»» پاسخ‌هایی که نشان می‌دهند برخی از شرکت‌کنندگان، به خاطر این بازی دست به خودکشی نمی‌زنند بلکه به دلیل تمایل اولیه به خودکشی به سراغ آن می‌روند. نویسنده این وبلاگ برای مقابله با این چالش، بازی «نهنگ صورتی» را راه انداخته است تا هرقدر که می‌تواند، مخاطبانش را به زندگی امیدوار کند، در چالشی که او تعریف کرده، شرکت‌کننده در بازی هر روز باید یک کار دلنشین برای خودش انجام دهد. کارهایی که میل به زندگی را تقویت می‌کنند، از قدم زدن در هوای خوب گرفته تا صحبت کردن با دوستان و خریدن هدیه برای خود. این هم یکی از راه‌های مبارزه با نهنگ آبی است که مدت‌ها است خودش را نشان نمی‌دهد اما موج‌های ریز و درشتی که راه انداخته هنوز از شبکه‌های اجتماعی خودشان را عقب نکشیده‌اند.