امروزه فضای مجازی تبدیل به جزئی لاینفک از زندگی روزمره مردم شده است. در دنیای امروز، ارتباطات آنلاین، شبکه های اجتماعی، تبادل اطلاعات، کسب و کارهای دیجیتال، آموزش آنلاین و حتی تفریحات، همگی از این فضا بهره می برند. برای کشورهای زیادی، فضای مجازی تبدیل به یک فرصت بزرگ برای پیشرفت های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی شده است. حتی در ایران با وجود محدودیت هایی که در برخی عرصه ها وجود دارد، این فضا همچنان به عنوان ابزاری مؤثر در تغییر روش های زندگی مردم و توسعه فعالیت های اقتصادی شناخته می شود.
اما متأسفانه در سال های اخیر، به ویژه پس از اعتراضات سال های اخیر در برخی از مناطق کشور، محدودیت های شدیدتری در دسترسی به پلتفرم های مختلف اینترنتی اعمال شده است. این امر نه تنها در تغییر شیوه های زندگی مردم اثرگذار بوده، بلکه روابط اجتماعی و حتی کسب و کارهای دیجیتال را نیز دچار اختلال کرده است. یکی از نتایج مهم این فیلترینگ گسترده، گسترش استفاده از فیلترشکن هاست. اما آیا فیلترشکن ها تنها ابزاری برای عبور از محدودیت ها هستند یا خطرات و پیامدهای پیچیده ای دارند که باید بیشتر به آن ها پرداخته شود؟
در بسیاری از کشورهای جهان، فیلترینگ فضای مجازی به عنوان ابزاری برای مدیریت محتوای مضر و خطرات امنیتی به کار می رود. در کشورهای پیشرفته، فیلترینگ تنها در شرایط خاص و با رعایت قوانین شفاف و نظارت شده اعمال می شود. این کشورها در تلاش اند تا فضای مجازی را به گونه ای مدیریت کنند که هم امنیت عمومی حفظ شود و هم حقوق فردی کاربران از جمله آزادی بیان و حریم خصوصی، رعایت گردد. به‌عنوان مثال، کشورهای اروپایی با اجرای قوانینی مانند GDPR (قانون حفاظت از داده های عمومی) به دنبال حفظ حریم خصوصی کاربران و امنیت اطلاعات شخصی هستند.
در ایران اما، این فیلترینگ ها اغلب به طور غیر شفاف و بی دلیل اعمال می شود. به جای استفاده از ابزارهای نظارتی برای مدیریت سالم فضای مجازی، محدودیت ها بدون فرآیند قانونی مشخص، به طور ناگهانی و بی دلیل برقرار می شوند. این فیلترینگ ها نه تنها به مشکلات دسترسی به اطلاعات منجر شده، بلکه باعث اختلال در فعالیت های اقتصادی، اجتماعی و حتی فرهنگی نیز می‌شوند. در چنین شرایطی، مردم برای دسترسی به پلتفرم های مسدود شده مجبور به استفاده از فیلترشکن ها می شوند.
فیلترشکن ها که به طور گسترده در ایران استفاده می شوند، ابزارهایی هستند که به کاربران این امکان را می دهند که از سد فیلترینگ عبور کنند و به پلتفرم هایی مانند اینستاگرام، تلگرام و توییتر که در کشور مسدود هستند، دسترسی پیدا کنند. هرچند این ابزارها در ظاهر به عنوان ابزاری برای دور زدن محدودیت ها به نظر می رسند، اما استفاده از آن ها خطرات امنیتی زیادی را به همراه دارد.
یکی از بزرگ ترین مشکلات استفاده از فیلترشکن ها، تهدیداتی است که امنیت اطلاعات کاربران را به خطر می اندازد. بسیاری از این ابزارها ممکن است از اطلاعات شخصی کاربران استفاده کرده و حتی آن ها را به شرکت ها یا افراد ثالث بفروشند. این موضوع باعث نگرانی های جدی درباره حفظ حریم خصوصی و تهدیدات امنیتی نظیر حملات هکری، سرقت اطلاعات بانکی و نشت داده های شخصی می شود. علاوه بر این، فیلترشکن ها می توانند امنیت فضای دیجیتال را به خطر بیندازند و دایره حملات سایبری را گسترده تر کنند. چون بسیاری از این ابزارها از پروتکل‌های امنیتی ضعیفی استفاده می کنند، ممکن است افراد سودجو از آن ها برای اهداف نادرست خود استفاده کنند.
این مسئله نه تنها برای کاربران عادی بلکه برای سازمان ها و نهادهای دولتی نیز تهدیدی جدی به حساب می آید. استفاده از فیلترشکن ها در سطح دولتی می تواند منجر به نشت اطلاعات حساس، آسیب های مالی و حتی تهدیدات امنیتی در مقیاس بزرگتر شود. بر اساس گزارش های بین المللی منتشر شده، بخش عمده ای از فیلترشکن ها و وی پی ان های در انحصار شرکت های وابسته به اسرائیل هستند.
یکی از عواملی که به تشدید این مشکلات کمک کرده، ترس از فناوری است. در حالی که در کشورهای مختلف، فناوری های نوین به عنوان ابزاری برای پیشرفت و نوآوری به شمار می روند، در ایران این ترس وجود دارد که فناوری های جدید به ویژه در زمینه فضای مجازی تهدیدی برای امنیت و نظم جامعه به شمار روند. این ترس به ویژه در نهادهای دولتی و افرادی که شناخت درستی از کارکردهای این فناوری ها ندارند، بیشتر به چشم می خورد. این عدم آشنایی با فضای دیجیتال و فناوری های نوین، موجب شده که به جای استفاده بهینه از این ابزارها، محدودیت های بیشتری اعمال شود که نتیجه آن کاهش کیفیت زندگی مردم و سرکوب نوآوری است.
برای حل مشکلات موجود و استفاده بهینه از فضای مجازی، نیاز به چندین اقدام اساسی داریم. اولین و مهم ترین گام، ارتقای سواد رسانه ای در جامعه است. آموزش های رسانه ای باید به ویژه برای جوانان و نوجوانان که به طور روزانه با فضای مجازی در ارتباط هستند، تقویت شود. اگر افراد توانایی تشخیص محتوای مفید از مضر را داشته باشند، می توانند از این فضا به طور مثبت تری استفاده کنند.
در زمینه حکمرانی فضای مجازی، ایران نیاز به یک رویکرد هوشمند و جامع دارد. به‌جای اعمال فیلترینگ بدون کارشناسی، باید چارچوب های قانونی و اصولی برای نظارت بر فضای مجازی تدوین شود که در عین حفظ امنیت، حقوق کاربران را نیز رعایت کند. همچنین، نظارت دقیق تر بر پلتفرم ها و ابزارهای اینترنتی می تواند از سوء استفاده های احتمالی جلوگیری کند.
در نهایت، تدوین قوانین شفاف و دقیق برای حفاظت از حریم خصوصی کاربران و داده های شخصی می تواند به ایجاد اعتماد در فضای مجازی کمک کند. با ایجاد چنین زیرساخت هایی، کاربران با اطمینان بیشتری از فضای دیجیتال استفاده کرده و می توانند کسب و کارهای دیجیتال خود را توسعه دهند.
فضای مجازی نه تهدید، بلکه فرصتی بزرگ برای پیشرفت و تحول کشور است. با مدیریت صحیح، می توان از این فضا برای توسعه اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران بهره برداری کرد، اما برای این منظور، باید در نگرش ها تغییراتی اساسی ایجاد کرد و زیرساخت های قانونی و آموزشی مورد نیاز را فراهم آورد.